Struktura i liczebność armii

Aby otrzymać wyższą jednostkę, autorzy zwielokrotniają poprzednią trójkrotnie.  Zatem senamukha (senāmukha) to trzy patti, a gulma (gulma) to trzy senamukha. Takie zwielokrotnienie powtarza się osiem razy aż otrzymujemy największą formację militarną akszauhini (akṣauhiṇī), z tą różnicą, że akszauhini składa się z dziesięciu, a nie trzech poprzednich jednostek.

Akṣauhiṇī – armia (MBh 1.2.13-23)

	rydwannicy (rathānīka)	słonie bojowe (gajānika)	konnica (turaga / hayānīka)	piechota (pattin /padātin)
akṣauhiṇī	21 870	21 870	6 5610	10 9350
anīkinī	2 187	2 187	6 561	10 935
camū	729	729	2 187	3 645
pṛtanā	243	243	729	1 215
vāhinī	81	81	243	405
gaṇa	27	27	81	135
gulma	9	9	27	45
senāmukha	3	3	9	15
patti	1	1	3	5

Choć jest to abstrakcyjny, teoretyczny podział wprowadzony przez braminów, którzy niewiele wiedzieli o organizacji militarnej, to może on w pewnym stopniu odzwierciedlać realia armii indyjskiej. Należy jednak zaznaczyć, że bardowie nie trzymają się w tekście wyznaczonej przez siebie nomenklatury. Techniczne terminy określające jednostkę w ustach bardów nabierają ogólnego charakteru. Wymiennie stosują  terminy: anīkinī, camū, pṛtanā czy vāhinī, które zdają się znaczyć tyle samo co określenia ogólne na siłę wojskową: bala, senā, anīka. Ostatni z terminów (anīka) często stosowany jest jako dookreślenie formacji militarnej – pojawia się w złożeniach oznaczających formację rydwanów (rathānīka), słoni (gajānika) czy koni (hayānīka). Mniejsze jednostki rzadko występują w opisach starć, a najmniejsza (patti) najczęściej oznacza pojedynczego piechura.

Zaskakująco wypada organizacja armii zaproponowana przez autorów MBh w porównaniu ze współczesną strukturą wojskową. Tak jak akszauhini w MBh, współczesna armia składa się z dziewięciu poziomów, a każda wyższa jednostka często jest trójkrotnym zwielokrotnieniem poprzedniej. Porównywalne są również liczby żołnierzy na każdym poziomie struktury.

Współczesna organizacja wojska

nazwa	siła	liczba jednostek	przywództwo
armia	400000-1000000	2-4 korpusy	generał / książę
korpus	20000-50000	2+ dywizje	generał broni
dywizja / hufiec	6000 -20000	2-4 brygady	generał dywizji / hetman
brygada	3000-5000	2+ pułki	generał brygady / brygadier
pułk	1000-3000	2+ bataliony	pułkownik
batalion / dywizjon /chorągiew	300 -1000	2-6 kompanie	podpułkownik / kasztelan
kompania / szwadron / rota	80-250	2-8 plutonów	kapitan / rotmistrz
pluton	26-55		oficer / plutonowy
drużyna / poczet	8-12		dowódca /  kapral

• podkreśleniem zaznaczone są terminy z organizacji polskiego wojska między XII a XV w.

Dla lepszego porównania obie organizacje armii zestawiamy w jednej tabeli. Licząc siłę akszauhini uwzględniamy (liczba po myślniku) siedem osób potrzebnych do obsługi rydwanu i tyleż samo do obsługi słonia. W ostatniej kolumnie podajemy spotykane w MBh terminy na określenie przywódców kolejnych jednostek bojowych, choć raczej w tekście nie występują one w technicznym znaczeniu, a odnoszą się ogólnie do przywództwa.

Nomenklatura militarnych formacji i dowództwa

jednostka wojskowa	siła	bala / senā (jednostka wojskowa)*	parīmāṇa (siła)**	przywództwo	senāpati / adhipati / balamukhya / mūrdhāvasikta
armia	400000-1000000	akṣauhiṇī (91)	218700-524880	generał	akṣauhiṇīpati
korpus	20000-50000	anīkinī (47)	21870-52488	generał broni	anīkadhara
dywizja	6000 -20000	camū (169)	7290-17496	generał dywizji	camūpati
brygada	3000-5000	pṛtanā (53)	2430-5832	brygadier	pṛtanādhikāra
pułk	1000-3000	vāhinī (182)	810-1944	pułkownik	vāhinīpramukha
batalion	300 -1000	gaṇa (841*)	270-648	podpułkownik	gaṇanādhipa
kompania	80-250	gulma (38*)	90-216	kapitana
pluton	26-55	senāmukha (2)	30-72	oficer
drużyna	8-12	patti (120*)	10-24	kapral

• * W nawiasie podana jest liczba wzmianek w tekście (gwiazdka w nawiasie oznacza, że termin ma kilka innych znaczeń).
• Liczba po myślniku uwzględnia 7 osób obsługujących rydwan i tyleż samo obsługujących słonia.

Porównanie z innymi strukturami militarnymi

Skrupulatny podział na dziewięć poziomów jednostek militarnych przedstawiony w Mbh jest anachronicznym konstruktem, niemającym odpowiednika w organizacjach wojsk starożytności, ani nawet średniowiecza. By to wykazać, porównajmy go z dobrze zaświadczoną w źródłach pisanych organizacją armii asyryjskiej. Jej strukturę można już rekonstruować dla czasów Szamszi-Adada I (XVIII p.n.e.)(Stępniowski 1979:25). Pozostaje ona aktualną, poza wymiarem ilościowym całej armii, aż do schyłku imperium. Armia asyryjska formowana była w systemie dziesiątkowym. Najmniejszą jednostkę stanowiła drużyna złożona z 10 osób, a podstawową była kompania złożona ze 100 żołnierzy. Dziesięć kompanii tworzyło pułk. Pomiędzy nimi występowały jednostki pośrednie, które, tak jak proponuje MBh, zdają się składać z trzech jednostek mniejszych. Zwierzchnictwo nad jednostkami sprawowali dowódczy nazywani od liczby żołnierzy, którymi rozporządzali: „dziesiętnik”, „pięćdziesiętnik”, „setnik” itp. Strukturę można przedstawić w następujący sposób:

1. armia (ummanatum) 70 000
2. pułk „tysiąc” (limu) 1 000 żołnierzy
3. batalion (kisrum)  200-300 żołnierzy
4. kompania „setka” (pirsum) 100 żołnierzy
5. pluton, dowodzony przez lubattum 50 żołnierzy
6. drużyna „dziesiątka” (eszertu) 10 żołnierzy

W podobnym systemie dziesiętnym funkcjonowała armia Czyngis-chana, której kolejne oddziały liczyły 10, 100, 1 000 i 10 000 żołnierzy. Warto tu zauważyć, że nazwy jednostek mają znaczenie taktyczne i jedynie sugerują maksymalną ilość osób. Często były one znacznie mniejsze. Przykładem może być tu rzymska centuria, której nazwa pochodziła od liczby „sto” (łac. centrum), a w rzeczywistości już od IV w. liczyła jedynie 60, a w mniejszym wydaniu 30 żołnierzy. Również asyryjski pluton składał się z trzech dziesiątek, zatem raczej 30 niż 50 żołnierzy.

Cała armia podlegała królowi, a jej wielkość uzależniona była od prowadzonej kampanii. Szacuje się, że największa możliwa do zmobilizowania armia w państwie Szamszi-Adada mogła liczyć maksymalnie 70 000 żołnierzy. Był to jedynie potencjał, który nigdy nie został w rzeczywistości powołany. Największa liczba zebranych wojsk, o jakiej informują teksty to 16 000 (Stępniowski 1979:40). W państwie neoasyryjskim liczba ta znacznie się zwiększyła, szacuje się, że możliwa do zmobilizowania armia w czasach największej świetności mogła być nawet dziesięciokrotnie większa.

Dla porównania można przytoczyć liczebność armii Aleksandra Wielkiego wystawionej przeciw Achemenidom w bitwie pod Gaugamelą. Miała on 40 000 piechoty i 7 000 jazdy. Choć istnieją wielkie rozbieżności co do wielkości armii perskiej (Arrian ocenia ją na 1 000 000 żołnierzy, Herodot mówi, że sam legion nieśmiertelnych liczył 10 000), to dziś szacuje się, że Dariusz zmobilizował ponad 200 000 żołnierzy przeciw Aleksandrowi. Cała armia rzymska na przełomie er liczyła 25 legionów, czyli ok. 150 000 ludzi. Największą armię średniowiecza stworzyło imperium mongolskie. W czasach swej świetności (XIII w.) liczyła ona 120 000 żołnierzy, znacznie przewyższając ówczesne armie tureckie i europejskie. Jedna z największych, pod względem liczby uczestników, bitew europejskiego średniowiecza rozegrała się pod Grunwaldem. Szacuje się, że po stronie wojsk zakonnych stanęło 38 000 żołnierzy, a po stronie sprzymierzonych 43 000.

Porównując te wielkości z rozmiarem akszauhini, musimy uznać go za wielce przesadzony, niezależnie z jakim okresem historycznym mamy do czynienia. Wszak akszauhini to jeszcze nie armia, a oddział zebrany przez władcę większego obszaru. Listę władców po stronie Kaurawów i Pandawów, którzy byli w stanie zebrać akszauhini, podaje MBh 5.19.1-27. Po jednej stronie konfliktu uczestniczy 11 akszauhini, a po drugiej 7. Porównując z organizacją armii asyryjskiej, akszauhini byłaby pułkiem złożonym z ok. 1 000 żołnierzy. Ma to swój odpowiednik w innych organizacjach państwowych ostatniego tysiąclecia p.n.e. Za przykład może posłużyć najwcześniejsza organizacja armii rzymskiej. W wypadku wojny każde plemię wystawiało oddział wielkości 1000 osób pod wodzą trybuna (łac. tribunus, „wódz plemienny”). Król zbierał swą armię z trzech okolicznych plemion i wówczas taka trzytysięczna armia nosiła miano legionu (łac. legio, „wojsko”).

Rekonstrukcja na podstawie etymologii

Etymologia terminu akszauhini jest dość niejasna. Pochodzi ze złożenia słów: akṣ (akumulować)  bądź akṣa (kości do gry, oś rydwanu, rydwan) i vāhinī („niosąca”, rzeka, armia). Zatem może ona wskazywać na „akumulację mniejszych jednostek” (vāhinī) lub „rzekę rydwanów”. Uwzględniając metaforykę gry w pojmowaniu walki (np. termin caturaṅga oznaczający  indyjskie szachy), można też zaproponować znaczenie: „niosąca kości do gry” – symbol przypadkowości rezultatu. Przyjmując pierwsze tłumaczenie, akszauhini składałaby się z mniejszych jednostek – vāhinī. Intrygujące jest, że w jej przypadku autorzy odchodzą od wcześniej zaproponowanej struktury tworzenia wyższej jednostki z trzech mniejszych – akszauhini składała się z dziesięciu jednostek niższego rzędu. Czy były to anīkinī jak sugeruje lista, czy raczej vāhinī, co wynika ze znaczenia terminu?

Z popularności nomenklatury nazywającej jednostki wojskowe w MBh wynika, że częściej wymieniane są jednostki wyższych rzędów (akṣauhiṇī, anīkinī, camū, pṛtanā, vāhinī), więc to one miały zapewne znaczenie strategiczne. Termin anīkinī powstał z wyrazu anīka oznaczającego twarz, szereg, armię. Jednak nie występuje on w MBh w złożeniu z terminami oznaczającymi przywództwo (-pati, -pramukha). Natomiast w takich złożeniach dość często pojawia się termin vāhinī. Może to sugerować, że to właśnie vāhinī była jednostką bardziej podstawową niższego rzędu. Jej nazwa pobrzmiewa w wyrazie akszauhini, jest starym określeniem armii i najczęstszym terminem ją określającym w MBh.

Zatem akszauhini mogła się składać z dziesięciu wahini (vāhinī), liczących po 100 osób. W systemie dziesiętnym mielibyśmy więc cztery podstawowe jednostki armii:

• armia (senā, camū) 10 000 wojów
• pułk (akṣauhiṇī) 1 000 wojów
• kompania (vāhinī) 100 wojów
• drużyna (patti) 10 wojów

Między nimi mogły pojawiać się pośrednie, podobnie jak w armii asyryjskiej, może nawet tworzone w systemie trójkowym.

Porównanie z organizacją wojska polskiego z XII-XV w.

Dla takiej armii bardziej adekwatne może być wprowadzenie nomenklatury organizacji wojska polskiego z XII-XV w.:

• armia – całość sił zebranych (książę)
• hufiec – połączenie kilku chorągwi podczas większej mobilizacji (hetman)
• chorągiew – poczty z jednego terenu, często spokrewnione (kasztelan)
• rota – 100-200 żołnierzy, kilka pocztów (rotmistrz)
• poczet – najmniejsza jednostka, z którą stawia się rycerz (dowódca)

Poczet odpowiadałby patti zorganizowanej wokół rydwanu lub bojowego słonia. Odpowiednikiem roty byłaby wahini – podstawowa jednostka bojowa, możliwa do opanowania przez jednego dowódcę. Hufiec byłby odpowiednikiem akszauhini. W polskiej nomenklaturze średniowiecznej pojawia się jeszcze jeden termin – chorągiew. Chorągiew gromadziła rycerstwo ze spokrewnionych rodów, żołnierzy, którzy identyfikowali się z jednym herbem-sztandarem. Taka organizacja wojska ma bardzo długą tradycję. Najstarsze przedstawienia procesji żołnierskiej z proporcami znajdujmy w Egipcie na tzw. palecie Narmara (ok. 3000 p.n.e.). Wódz kroczy w tryumfalnym orszaku, a przed nim idzie procesja ze sztandarami, na których widnieją zwierzęce herby. W Sumerze na panelu ze świątyni Isztar w Mari (ok. 2500 p.n.e.) przedstawiona jest procesja dygnitarzy prowadzonych przez człowieka niosącego sztandar zwieńczony bykiem.

Jednostki grupujące się wokół proporców z godłem

W armii neoasyryjskiej jednostki taktyczne nosiły nazwy od sztandarów bóstw. Sztandary, tak jak w Indiach, przytwierdzane były do rydwanów. W porządku marszowym miały one swoją kolejność. Na czele kroczył oddział pod proporcem Nergala oraz boga burzy Adada (symbol byka), po nich maszerowała gwardia królewska pod proporcem Isztar (symbol lwa lub gwiazdy). Na lewej flance znajdował się proporzec z bóstwem Księżyca (Sin), a po prawej Słońca (Szamasz). Przypuszcza się, że to rozmieszczenie proporców z bogami uprawniało władcę do twierdzenia, że podczas boju towarzyszyli mu bogowie. Rzymianie na wzór egipski używali drzewcowych sztandarów noszonych w rękach, identyfikujących jednostki wojskowe. Od Rzymian ten zwyczaj upowszechnił się w średniowiecznej Europie, a sztandar z godłem na szczycie zastąpiła łopocząca chorągiew wieziona przez kawalerzystę.

Podobną funkcję miały zapewne sztandary (dhvaja), po których identyfikowano bohaterów MBh. Nie były one jedynie ich indywidualnymi znakami rozpoznawczymi, ale symbolami, z którymi identyfikował się cały oddział. Podczas bitwy sztandar był z daleka widoczny, stanowił punkt charakterystyczny wokół którego skupiała się cała jednostka militarna. W MBh pojawia się określenie na jednostkę militarną, które nie występuje w strukturze akszauhini, a które potwierdza tę teorię. Jest to dhvajinī (zaświadczone 29 razy), której nazwa powstała od terminu dhvaja (sztandar, proporzec). Podobnie termin chorągiew daje nazwę polskiej jednostce militarnej. W MBh jednostka ta mogła oznaczać poczet skupiony wokół jednego wojownika, na którego rydwanie zamocowany był sztandar.

Przywództwo i hierarchia wojskowa

Król, choć bierze udział w bitwie, sam nie musi piastować funkcji generalskiej. MBh dość szczegółowo opisuje procedurę wyboru głównego generała (np. 7.1-15). Decyzję podejmuje władca, ale robi to po konsultacji z doradcami (amātya) i przyjaciółmi. Po wyborze następuje ceremonia namaszczenia (abhiṣeka). Dowódca armii nazywany jest generałem (senāpati), choć zwierzchnictwo nad całością sił zbrojnych czasem jest dookreślane. I tak nazywany jest on generałem zwierzchnikiem (adhisenāpati), dowódcą wszystkich armii (sarvasenāpati, samagrākṣauhiṇīpati) lub też, w przypadku jedenastu oddziałów, „przywódcą jedenastu dywizji” (ekādaśacamūbhartṛ). Terminem generał (senāpati) może być określony również każdy dowódca, podobnie jak terminem „prowadzący” (nāyaka) czy „namaszczony na przywództwo” (mūrdhāvasikta). Określenie dowódcy konkretnej jednostki bojowej otrzymuje się, dodając do jej nazwy wyrazy oznaczające przywództwo: -pati, -dhara, -adhikāra, -pramukha, -adhipa.

Poniżej poziomu głównego generała znajdują się przywódcy klanów, wokół których gromadzi się ich rodzina (bracia, synowie, wnuki) oraz zebrane przez nich oddziały. Określani są oni terminami: rājan, nṛpa, narapati, nṛpati, bhūpati, bhūpa, bhūpala, narendra, īśa, adhīśa, pati, indra, bhṛt, adhipati. Można przetłumaczyć je jako: król, władca, włodarz, monarcha, naczelnik. Należy jednak zauważyć, że nie wprowadzają one rozróżnienia na króla i księcia jako przyszłego pretendenta do tronu. Można nimi nazwać zarówno Judhiszthirę, który został namaszczony na króla, jego braci, a nawet młodziutkiego siostrzeńca Abhimanju.

Znamienitych wojowników określa się terminami: vīra, śūra, kṣatriya, rājan, nṛpa, pārthiva. Tłumaczymy je terminami podkreślającymi szlachetne pochodzenie: wojownik, rycerz czy książę. Warto zauważyć, że kilka z powyższych terminów pokrywa się z określeniami władcy, dodatkowo zacierając różnicę między różnymi osobami stanu rycerskiego. Szlachta jest określona terminami: ārya, rājan, nṛpa, co wskazuje na arystokratyczne pochodzenie i przynależność do wyższej kultury.

Zwykli żołnierze nazywani są: sainika, yodha, prahartṛ, bhaṭa, a dworzanie i personel królewski (gwardia przyboczna): gaṇa, anuga, anućara. Bardowie nie poświęcają im wiele uwagi. Są oni mało znaczącym tłem, masą na której dokonuje się rzezi i która asystuje głównym bohaterom.

Kategorie rydwanników

MBh 5.162-169 to sekcja poświęcona kategoriom rydwanników (rathātirathasaṁkhyā). Bhiszma przedstawia w niej najwybitniejszych dowódców, określając kategorię, do której należy:

• półrydwannik (ardharatha) – najniższa kategoria, za uznanie za półrydwannika obraża się Karna
• rydwannik (ratha) – wybitny rydwannik, obeznany z wszelkimi arkanami tej sztuki
• nadrydwannik (atiratha) – rydwannik wyprzedzający w sztuce militarnej innych

Autor zaczyna od przedstawienia umiejętności niezbędnych dla nadrydwannika, którego przykładem jest Durjodhana i jego bracia. Nadrydwannik jest doświadczony w zadawaniu cięć i uderzeń (kṛtapraharaṇa, chedyabhedyaviśārada). Może walczyć zarówno z rydwanu (rathopastha), jak i z grzbietu słonia (gajaskandha). Potrafi władać maczugą (gadāyudha) oraz mieczem i tarczą (asicarman), opanował sztukę miotania pocisków (kṛtāstra) i dokonuje wielkich czynów (bhrārasādhana) (5.162.20-21).

Podczas dalszego opisu ten trojaki podział autorowi nie wystarcza i wprowadza dodatkowe kategorie. Niektórych wojowników uznaje za dwójrydwanników (dviguṇaratha), a innych, jak Bhima, za ośmiorydwanników (aṣtaguṇasammitaratha). Choć Bhiszma uznał Karnę za półrydwannika (5.165.6, 7.1.34), to autorzy w innych miejscach uważają to za niesprawiedliwe i przypisują mu tytuł dwójrydwannika. Wówczas też dodają, że taki dwójrydwannik „jest zdolny walczyć z Jamą, Kuberą i Indrą” (pitṛ-vittāmbu-deveśān api yo yoddhum utsahet 7.1.35). Aśwatthaman i Ardźuna wykraczają poza podział na rydwannika i nadrydwannika, gdyż, jak twierdzi autor, znają niebiański oręż (divyāstra) i gdyby chcieli, mogliby spalić trzy światy (5.164.5). Nazywa ich wielkimi rydwannikami (mahāratha), choć określenie to jest używane w MBh tytularnie na określenie większości rydwanników.

W opisach pojawiają się jeszcze inne terminy, a podział daleki jest od przejrzystości. Poszczególne kategorie nie są jasno zdefiniowane, często ciężko nawet określić, która z nich jest wyższa, a która niższa. Oto zebrane terminy określające rydwanników z sekcji i próba ich uporządkowania od najświetniejszego do najmniej znaczącego:

• mahāratha (wielki rydwannik)
• atiratha / radhodara / rathayūthapayūthapa (nadrydwannik)
• aṣtaguṇasammitaratha (ośmiorydwannik)
• dviguṇaratha (dwójrydwannik)
• ratha / ekaratha (rydwannik)
• ardharatha  (półrydwannik)