Gaḍa – maczuga

Informacje wstępne

Maczuga, czyli rozszerzająca się od rękojeści pałka, jest jednym z najstarszych typów broni. Jako broń obuchowa podlegała znacznym przemianom ewoluując w:

- buławę – osadzona na trzonku głowica,

- buzdygan – głowica zbudowana z piór,

- piernacz – niewielka buława zakończona piórami,

- berło – symbol władzy królewskiej.

Stosunkowo szybko w wielu kulturach z narzędzia walki maczuga stała się insygnium władzy. Jednak w Indiach długo była powszechną bronią w swej najpierwotniejszej postaci. Spotykamy ją w rzeźbie i w literaturze na tyle często, że można ją uznać za narodową broń subkontynentu.  

Historia

Późny okres harappański (1900-1300 p.n.e.)
Maczuga – muzeum w Mohendżo Daro (zdjęcie A.Babkiewicz 2018). W kulturze harappańskiej odnajdujemy kamienne kule z otworem mogące pełnić funkcję buławy.
Reliefy neoasyryjskie (883-631 p.n.e.)
Maczugi typu mieczowego z reliefów neoasyryjskich IX-VII w. p.n.e. źródło: (Healy, 1992, s. 62). W uzbrojeniu neoasyryjskim nie spotyka się maczug sękatych czy masywnych, natomiast prawie każdy z wojowników zaopatrzony jest w buławę przytraczaną z lewej strony do pasa lub za niego zatykaną. Asyryjskie maczugi to pałki typu mieczowego lub buławy o kolistych głowicach. Krótsze były raczej insygnium władzy niż narzędziem walki i mogły wskazywać na stopień wojskowy.
Broń egipska z Teb
Bronie egipskie rekonstruowane na podstawie odkryć archeologicznych z Teb: kij bojowy, dwie maczugi, źródło: (Wise, 1981, s. 18). Dla porównania warto spojrzeć na broń egipską rekonstruowaną na podstawie artefaktów z Teb. Są wśród niej zakrzywione kije bojowe, buławy zakończone kolistą głowicą oraz proste pałki. Ciekawym rozwiązaniem jest ochrona na dłoń zastosowana w obu maczugach. Wskazuje to na ich militarne zastosowanie. Wśród broni egipskiej nie znajdujemy maczug typowych dla subkontynentu indyjskiego.
Rzeźba i artefakty od Mauriów do Kuszanów (320 p.n.e.-267 n.e.)
Moneta: indo-scytyjski władcy Maues’a (90-80 p.n.e.), na niej  postać identyfikowana jako: Saṃkarāṇa-Balarāma (źródło: wikimedia). Począwszy od okresu Mauriów na monetach indyjskich pojawia się postać z radłem identyfikowana jako Balarāma. Na monecie z okresu indo-scytyjskiego, dzierży on w prawym ręku oręż, który możemy uznać za maczugę – obok radła broń powszechnie kojarzoną w literaturze epickiej z tym bohaterem.
Sanchi, brama południowa, wojna o relikwie Buddy w Kushinagarze, fragment (50-0 p.n.e.) (źródło: wikimedia) Sanchi, brama południowa, procesja króla Aśoki, fragment (źródło: wikimedia). Na scenach batalistycznych w Sanchi maczuga jest jedną z podstawowych broni. Znajdujemy ją zarówno na reliefie przedstawiającym wojnę o relikwie, jak i w scenach procesyjnych.
Sanchi, kolumna bramy wschodniej (50-0 p.n.e.) (źródło: wikimedia). Na kolumnie bramy wschodniej odnajdujemy ciekawą broń obuchową, którą trzyma kornak jadący na słoniu. Może to być rodzaj maczugi lub ankus o gigantycznym drzewcu.
Atak Mary, muzeum Lahore, II-III w. (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018). Sceny ataku Mary dają kilka poglądowo interesujących form maczug. Ta z muzeum w Lahore nawiązują do jej pierwotnego kształtu – ledwo obrobionego konaru drzewa. Przypomina ona maczugę Heraklesa, który był niezwykle popularny w państwie Seleucydów i rzeźbiarze z Gandhary mogli zetknąć się z jego wyobrażeniem. Na terenie Hatry z okresu Seleucydów odnaleziono mnóstwo posągów Heraklesa. Niektóre naturalnej wielkości, wykonane z kamienia, inne mniejsze, odlewane z brązu. Dla porównania kształtu maczugi – dwa ich przykłady datowane na 312-139 p.n.e. z muzeum w Bagdadzie.	Herakles z Hatry, odlewy z brązu (312-139 p.n.e.), Narodowe Muzeum Bagdadu (źródło: zdjęcie autora).
Scena ataku Mary ze stupy w Amarawati ukazuje maczugę o  rękojeści i wyglądzie masywnego tłuczka. Jest to typowy kształt indyjskiej maczugi przełomu er i epoki Kuszanów. Spajają ją metalowe, zdobne klamry, szczyt ma zaokrąglony lub lekko spiczasty. Na innym reliefie z Gandhary widzimy broń, którą ciężko zidentyfikować. Obły kształt i uchwyt wskazują na maczugę, natomiast lekkie przewężenia na środku i rozszerzenie szczytu na miecz. Może to być przykład „miecza jak pałki” (asiyaṣṭi) lub też maczugi o kształcie miecza.	Stupa Amaravati, atak Mary, II w. (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Amaravati_Stupa). Atak Mary, Gandhara, okres Kuszanów, II-III w., wysokość 67 cm, Freer Galery of Art., 49.9, źródło: (Lippe, 1970) (plate 11).
Rzeźba odnaleziona w Māṭ w okręgu Mathury. Widnieje na niej podpis: mahārāja rājātirāja devaputro kāniṣko – „Wieki król, król królów, syn Boga, Kaniszka”. Władca ubrany jest w płaszcz scytyjski, nosi wysokie buty, u jego pasa wisi miecz. Wspiera się on na długiej maczudze, której spód dekoruje rzeźbienie w kształcie morskiego potwora (makara). Maczuga ma metalowe obręcze spinające deskowatą strukturę, co sugeruje, że jej rdzeń został wykonany z drewna.	Posąg Kaniszki, Mathura Museum (czerwonawy piaskowiec, 70 cm wysokości)(źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Kanishka).
Sporo wyobrażeń maczug odnajdujemy na rzeźbie z Nagarjunakondy (Andhra Pradesh, rok: 210-325). Obok kilka przykładów (Murthy, 1966, s. 212). Warto zwrócić uwagę na kunsztowne zdobienia.	(Murthy, 1966, s. 212)

Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego

Kauṭilya (Arthaśāstra 2.18.6) wymienia szereg instrumentów, które nazywa „ruchomymi” lub „stosowanymi do poruszania / burzenia” (cala-yantra). Są tam ćwiekowane bele chroniące fosy (pāñcālika), drewniane bele do zrzucania z murów (deva-daṇḍa), katapulty (āsphāṭima), urządzenia do obalania kolumn (tpāṭima) czy kruszenia murów (udghāṭima). Pośród nich odnajdujemy terminy, które oznaczają broń obuchową. Dalszych wyjaśnień dostarczają nam komentarze do tekstu (Kangle, 2014, s. 132 part II):

- musala-yaṣṭi – maczuga wykonana z drzewa khadira,

- hasti-vāraka – sztaba do powalania słoni,

- mudgara – młot bojowy

- gadā – maczuga, może być ciskana przez maszynę (yantra-kṣepya),

- spṛktalā – maczuga ćwiekowana ostrymi gwoźdźmi,

- kuddāla – motyka, łopata (?),

- śataghni – bela nabijana długimi gwoźdźmi, na górze z kołem (?), umieszczana na murach. Termin pojawia się też w innym miejscu (Arthaśāstra 2.3.34), gdzie komentator uznaje ją za belę nabitą tysiącem gwoździ (kīla-saharācitaḥ sthūla-parighaḥ).

Najpopularniejszym terminem w MBh na oznaczenie maczugi jest gadā. Nītisāra autorstwa Śukraćarji (informacja za: Murthy, 1966, s. 215) podaje, że jest ona ośmiokątna o grubej rękojeści. Drugim popularnym w MBh terminem na oznaczenie maczugi jest musala. Maczuga bywa też określona terminem daṇḍa, co oznacza po prostu pałkę lub kij. Bardziej problematyczny jest termin parigha, który oznacza sztabę do ryglowania drzwi, jednak w MBh zdaje się być synonimem określającym maczugę. Jeśli wierzyć komentatorom Arthaśastry do maczug należy zaliczyć również śataghnī – belę najeżoną gwoźdźmi. Jakieś rodzaje maczug mogły nazywać niezidentyfikowane przez nas bronie:

- kampana – „dygotacz” (Arthaśāstra 2.18.7 wymienia termin karpaṇa pośród dzid),

- bhuśuṇḍi – „zmiażdżacz”.

Maczugi przedstawione w MBh nazywane są żelaznymi pałkami (lohadaṇḍa 7.14.28) lub wykonanymi w całości z żelaza (sarvāyasī 7.14.4). Są one inkrustowane złotem, co nadaje im płomienny wygląd podczas walki (7.14.13). Wojownicy w walce zataczają względem siebie okręgi. Uderzenia o siebie maczug miały powodować sypanie się iskier i ścieranie się metalu (7.14.17). Zakończenia maczug mogły być ostre, gdyż porównywane są do rogów (gadāśṛṅga), a ich razy powodują krwawienie (7.14.23). Walka na maczugi musiała być głośna, gdyż autorzy zwracają uwagę na hałas jej towarzyszący, a same uderzenia porównują do grzmotów pioruna.

Jeden z ciekawszych pojedynków na maczugi przedstawionych w MBh toczy się między Śalią a Bhimą (7.14.5-33). Abhimanju, gdy stracił inne bronie, chwyta maczugę, by bronić się przed naporem wrogów i ostatecznie ginie od ciosu maczugi (7.48.3-13). Najbardziej spektakularny pojedynek na maczugi między Durjodhaną a Bhimą wieńczy wojną przedstawioną w eposie (9.54-58).

Dziś najpopularniejszym typem maczugi w Indiach, wręcz jej archetypem, jest buława o długim stylisku i okrągłej głowicy. Dzierżą ją posągi epickich bohaterów (Hanuman, Bhima), a ćwiczenia nią są zarówno sztuką walki, jak i częścią treningu atletycznego. Jednak takiego kształtu maczugi nie spotykamy na najstarszej rzeźbie indyjskiej (źródło szkicu: Paul, 2005, s. 92):