Paraśvadha – topór

Informacje wstępne

Topór jako narzędzie wojenne ma długą tradycję. W zależności od kultury i rodzaju uzbrojenia z jakim się spotykano służył do zadawania ran ciętych, do przebijania zbroi lub jako broń obuchowa. W Indiach przechodzi on gruntowną przemianę od płaskiej siekiery montowanej w rozszczepionym stylisku (kultura harappańska), przez topory z otworem na rękojeść (kultura skarbów miedzianych), po najpopularniejszy w Indiach topór półksiężycowy (najczęściej jedno, czasem dwustronny – labrys). Ten ostatni stał się symbolem dwóch bóstw indyjskich: Ramy z toporem (Paraśurāma) oraz Ganeśi.

Historia

Późny okres harappański (1900-1300 p.n.e.)
Topory w Muzeum w Harappie (zdjęcie A.Babkiewicz 2018). W kulturze harappańskiej stosowano siekiery typowe dla epoki brązu, mocowane rzemieniami lub sznurami w rozszczepionym stylisku. Pozbawione były gniazda na trzonek, ale w późniejszym okresie posiadały w ostrzu otwory do mocowania w stylisku. Rekonstrukcja miedzianego topora „człowieka lodu” Ötzi (źródło: wikimedia). Wykonane z nietrwałych materiałów styliska nie przetrwały do naszych czasów. Wyjątkiem jest tu znaleziona w Alpach siekierka przy tzw. „człowieku lodu” Ötzim (ok. 3300 p.n.e.). Na jej podstawie możemy wyobrazić sobie wyszukane metody montowania ostrza i możliwe kształty styliska.
Kultura skarbów miedzianych (1500-1100 p.n.e.)
Miedziane i brązowe narzędzie z tzw. zachodniej grupy znalezisk (Allchin & Allchin, 1973, s. 216). W epoce kultury skarbów miedzianych pojawiają się charakterystyczne topory z otworem na rękojeść. Opis szkicu obok: Siekierki z otworem na osadzenie rękojeści: (1) Z Czanhu Daro (kultura Dżhukanr), (2) z cmentarza w Szahi Tump (3) z Mundigak III, 6. Narzędzie siekieropodobne o poprzecznym ostrzu i z otworem na osadzenie rękojeści: (4) Z Mundigak III, 6. Siekierki z uchami: (5) z Szalzan, (6) i (8) z Gilgit w Karakorum. Narzędzia siekieropodobne o jednym ostrzu poprzecznym a drugim równoległym do otworu na osadzenie rękojeści: (7) z Mohendżo Daro
Topory egipskie i sumeryjskie
Topór epsilonowy egipski (źródło: Yadin, 1963, s. 154–155). Topór kłujący sumeryjski (źródło: Yadin, 1963, s. 136–137). Na Bliskim Wschodzie rywalizowały ze sobą dwa typy toporów: 1. półokrągłe topory typu epsilonowego i oczkowego (epsilon, eye axes), stosowane głównie przez wojska egipskie, 2. topory kłujące o wąskim ostrzu typu mezopotamskiego (czekan). Pierwsze idealnie nadawały się do walki ze słabo odzianym przeciwnikiem, drugie z łatwością radziły sobie z opancerzonym. Obok nich występowały również topory okienkowe i kotwicowe.
Reliefy neoasyryjskie (883-631 p.n.e.)
Topór asyryjski w kołczanie rydwanu (źródło: Dezso, 2012, ilustracje uzupełniające). Topory były częścią uzbrojenia wojownika asyryjskiego. Choć na reliefach nie pojawiają się sceny walki nimi, to często jeden lub dwa małe toporki znajdują się w kołczanie wraz ze strzałami.
Labrys – Mykeńczycy, Hetyci, Grecy (1500-300 p.n.e.)
Labrysy wotywne z grot na Krecie, epoka brązu, II tysiąclecie p.n.e., Muzeum Archeologiczne w Iraklionie (zdjęcie: A.Babkiewicz 2021). Labrys, topór o  podwójnym ostrzu, pojawia się powszechnie w kulturze minojskiej (później również celtyckiej i skandynawskiej). Symbolicznie ryty był na kamiennych ścianach i słupach w postaci dwóch trójkątów połączonych czubkami. Na przedstawieniach towarzyszy on jedynie boginiom (nigdy bogom), co może wskazywać na jego symbolikę religijną oraz funkcję rytualną.
Teszub ze świątyni hetyckiej, muzeum Gaziantep, Turcja (źródło: wikimedia). Hetycki bóg burzy, relief z Samal (dziś Zincirli), Turcja, Berlin, Muzeum Pergamońskie (źródło: wikimedia). Tarhunz z Aleppo, (źródło: wikimedia). Hetycki bóg burzy (Teszub / Tarhun) w swym ręku dzierży topór. Czasem ma on ostrze jednostronne, innym razem jest to typowy labrys. Topór (tu w postaci labrysa) i piorun (harpun) dziedziczy od Teszuba Tarhunz – luwijski bóg wód.
Grecy (o labrysie wspomina Plutarch wywodząc słowo z języka lidyjskiego), prawdopodobnie pod wpływem kultury minojskiej, zapoznali się z labrysem i używali go również jako symbolu bogów. Na monecie Idrieusa dzierży go Zeus Labraundos wraz z włócznią, co zdaje się być bezpośrednim nawiązaniem do bliskowschodniego boga burzy.	Moneta Idrieusa z Karii, awers: głowa Apolla, rewers: Zeus Labraundos z labrysem w prawym ręku, 351-344 p.n.e. (źródło: wikimedia).
Rzeźba i artefakty od Mauriów do Kuszanów (320 p.n.e.-267 n.e.)
Typy poporów, Sirkap, II p.n.e.-II n.e. Muzeum Taksili (zdjęcia: A.Babkiewicz 2018) Sirkap, II p.n.e.-II n.e. Muzeum Taksili (zdjęcia: A.Babkiewicz 2018) Sporo toporów odnaleziono w Taksili. Najwięcej wśród nich jest toporów z otworem na rękojeść, które pojawiły się w Indiach w kulturze skarbów miedzianych. Są również topory kłujące, o wąskim ostrzu typu mezopotamskiego. Odnajdujemy też niezwykle ciekawy topór o rękojeści częściowo wykonanej z metalu oraz jeden artefakt, który kształtem przypomina labrys. Warto zauważyć, że topory typu mezopotamskiego mogły pojawić się wprost z warsztatu rolniczego. Zdają się one przypominać typową motykę służącą do spulchniania ziemi. Kauṭilya (Arthaśāstra 2.18.6) wśród tzw. „urządzeń ruchomych” (cala-yantra) wymienia motykę (kuddāla). Pojawia się ona obok młota (mudgara), czy maczug (musala-yaṣṭi, gadā).
Sanchi, brama wschodnia, cud ognia i drewna, 50-0 p.n.e. (źródło: wikimedia). Sanchi, brama zachodnia, kuszenie Buddy i ucieczka armii Mary, 50-0 p.n.e.(źródło: wikimedia). W Sanchi spotykamy wyobrażenie siekiery użytej do rąbania drwa przez braminów podczas tzw. cudu ognia i drewna. Bramin trzyma uniesioną siekierę, która nie opadnie dopóki Budda nie da swego zezwolenia. Dalej po prawej jest ona już wbita w pień (kompozycja symultaniczna). Na reliefie widnieje najstarszy typ topora montowany sznurami w rozszczepionym stylisku. Na scenie ucieczki armii Mary widzimy topór wojenny o charakterystycznym dla całej późniejszej tradycji półksiężycowym ostrzu.
Stupa Amaravati, atak Mary, II w. (źródło: wikimedia). Scena ataku Mary z Amarawati ukazuje nam topór wojenny o półksiężycowym ostrzu oraz zaostrzonym na szczycie stylisku. Druga strona topora wyposażona jest w krótki obuch.

Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego

W Rygwedzie znajdujemy bogactwo określeń topora (paraśu, paraśvadha, kuliśa, kuṭhāra), co może świadczyć o jego popularności. Zdaje się, że topór mógł być najstarszym orężem Indry, podobnie jak innych bliskowschodnich bogów burzy. RV jedną z broni Indry określa mianem kuliśa, co znaczy topór. W MBh termin ten jest już identyfikowany z piorunem (vajra).

Kauṭilya  (Arthaśāstra 2.18.14) zalicza topory do broni siecznej (kṣura-kalpa). Wymienia on kilka typów toporów, a komentatorze udzielają dalszych objaśnień:

- paraśu – topór cały z metalu, długości 24 aṅgula (ok. 46 cm),

- kuṭhāra – topór o „trójkątnym” ostrzu po jednej lub dwóch stronach styliska (labrys),

- paṭṭasa – ?

- khanitra – łopata, szufla (?),

- kuddāla – łopata, motyka (?),

- krakaca – piła (?),

- kāṇḍa-cchedanāḥ  – ogromny topór.

W MBh topór najczęściej nazywany jest paraśvadha. Termin paraśu rzadko pojawia się w kontekście batalistycznym i raczej oznacza siekierę do rąbania drewna. Termin kuṭhāra pojawia się jedynie dwa razy. Jeśli poważnie potraktować informacje z komentarza do Arthaśāstry mógł być to indyjski topór o półksiężycowym ostrzu lub labrys.

Najczęstsze topory bojowe stosowane w Indiach są trzech typów:

- o ostrzu półksiężycowym (jedno lub dwustronnym) – do zadawania ran ciętych, - siekierowate – z młotowatym obuchem, stosowanym jako broń obuchowa, - typu czekan – o wąskim żeleźcu, do dziurawienia hełmów i zbroi