Kavaca – zbroja

Informacje wstępne

Nowe rodzaje oręża stosunkowo szybko się upowszechniają i unifikują. We wszystkich kontaktujących się kulturach są one dość podobne. Różnicą natomiast jest broń ochronna stanowiąca o aparycji wojownika. Tu napotykamy spore różnice kulturowe. Pancerz i hełm stanowił czynnik dystynktywny, odróżniający poszczególne nacje oraz formacje militarne. Nie sposób pomylić egipskiego wojownika z asyryjskim, perskim czy greckim. Z tego powodu w rekonstrukcji kształtu zbroi warto polegać na źródłach rodzimych.

Wykonanie lekkiej i wygodnej zbroi stanowiło wielkie wyzwanie i było bardzo kosztowne. Tylko nieliczni i najbogatsi mogli sobie pozwolić na dobrze wykonane pancerze. Wraz z ewolucją zbroi ewoluowały też typy broni, gdyż innego oręża potrzeba do pokonania słabo odzianego przeciwnika, odzianego w zbroję łuskową, kolczugę czy zbroję płytową. Stąd też różnice w toporach bojowych czy typach mieczy. Oto najczęstsze typy zbroi:

1	skórzana materiałowa	- skóra lub wiele warstw materiałów razem pikowanych	Pikowana zbroja z materiału, muzeum w Peszawarze, źródło: zbiory autora.
2	brygantyna	- skórzany kaftan z przyszytymi lub przynitowanymi płytkami metalu	Włoska brygantyna, XV w. źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Brigandine
3	płytowa	- połączone ze sobą duże płyty metalu - ochrania przeważnie korpus	Napierśnik z brązu, Włochy ok. 350 p.n.e., źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Plate_armour
4	lustrzana	- char-aina (cztery lustra) (gr. kardiophylax) - używana głównie w Azji - popularna wśród Śaków, Yuezhi i Sasanidów - złożona z czterech najczęściej prostokątnych płyt opasywanych wokół torsu	Zbroja lustrzana z okresu Mogołów, XVII w. źródło: (Paul 2005:114).
5	łuskowa	- nakładane na siebie kamienne, rogowe, kostne lub metalowe płytki - połączone w rzędach na podkładzie z tkaniny lub skóry	Zbroja rzymska, źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Scale_armour
6	lamelkowa	- małe płytki (żelazo, brąz, skóra, róg), z otworami, wiązane ze sobą rzemieniem, sznurkiem bądź drutem - wynaleziona prawdopodobnie przez Asyryjczyków	Technika mocowania płytek, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Zbroja_lamelkowa
7	kolczuga	- gęsto plecione drobne kółka, najczęściej stalowe - wynalezienie przypisywane jest Celtom - stosowana w środkowej Europie już w IV p.n.e.	Typ splotu kolczugi, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Kolczuga

Zbroja dzieli się na chroniącą: głowę (hełm), korpus (kirys) i ramiona (naręczak). Te z kolei dzielą się na podkategorie przedstawione na poniższym wykresie (zbroja radźpucka, XVII-XVIII w., źródło zdjęcia: Paul, 2005, s. 109):

Historia

Późny okres harappański (3500-1300 p.n.e.)
Choć nie odnaleziono wiele metalowych przedmiotów z okresu przedharappańskiego (3500-2500p.n.e.), to w Kalibangam odkryto z tego okresu miedziany naramiennik i kilka płaskich siekierek (Allchin i Allchin 1973:167). Świadczy to o używaniu elementów zbroi już w tak wczesnym okresie. Niektóre postacie przedstawiane na harappańskich pieczęciach noszą charakterystyczne nakrycie głowy z rogami, mogące być rodzajem hełmu.	Harappa, zabicie bawołu wodnego i Pan Zwierząt, źródło: https://www.harappa.com/blog/harappan-goddess-war
Na subkontynencie indyjskim nie odnaleziono hełmów z okresu starożytnego. Wyjątkiem tu jest odkrycie z Sinauli (2018). Jeden z miedzianych przedmiotów z dużym prawdopodobieństwem jest prostym typem hełmu (wysokość 16 cm, średnica 25 cm, rant wokół 2,5 cm). Drugi, odnaleziony pod sarkofagiem, z wypustką na szczycie również mógł pełnić taką funkcję (Dr. Manjul (ASI):  https://www.youtube.com/watch?v=jU5SMcKePp0)	Miedziany hełm z Sinauli, źródło: (Jain i Jain 2018:210)
Reliefy neoasyryjskie (883-631 p.n.e.)
Piechota asyryjska najczęściej przyodziana była w wielowarstwowe pikowane tuniki. Wykwintniejszą zbroją była skórzana brygantyna naszywana metalowymi płytkami. Najwygodniejszą lekką i kosztowną była  zbroja lamelkowa. Najczęściej nakładana jedynie na tors. Spotyka się też skrzyżowane pasy z małą tarczą na środku piersi. Stożkowate hełmy z brązu w VII w. p.n.e. ustąpiły hełmom grzebieniastym ze skórzanymi osłonami karku. Kształt hełmu, rodzaj zbroi i buławy stanowił o stopniu wojskowym. Wojownicy przedstawiani są boso lub noszą długie sznurowane buty oraz obcisłe spodnie. Fartuch połączone z bluzą sięgają najczęściej do kolan.	źródło: (Dezso 2012): ilustracje uzupełniające.
Reliefy Achemenidów (559-330 p.n.e.)
Wygląd wojowników achemenidzkich uzależniony był od satrapii, z której pochodzili oraz rodzaju formacji. Charakterystyczne elementy to luźne udrapowane szaty sięgające czasem do kostek lub podobnie luźne spodnie. Zbroje łuskowe z brązu zakładane były pod tunikę. Piechota jedynie nosiła pikowane płócienne stroje. Głowy chronią: walcowate czapy-korony, zaokrąglone hełmy, turbany wiązane pod brodą dające ochronę szyi i karku, skórzane czapy ściśle przylegające do ciała, również wiązane pod brodą (na wzór Śaków).	Achemenidzki kawalerzysta z Hellespontu, sarkofag Altikulac’a, wczesny IV w. p.n.e. (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Achaemenid_Empire). Perski (po prawej) i medyjski (po lewej) wojownik, sala audiencyjna Apadana w pałacu Kserksesa w Persepolis, północne schody (Iran), źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Military_history_of_Iran
Rzeźba od Mauriów do Kuszanów (320 p.n.e.-267 n.e.)
Na najstarszych przedstawieniach z okresu Mauriów postacie noszą luźno wiązane, drapowane, długie sięgające kostek szaty. Kończą się one pasem ze zwiniętego w rulon materiału. Pas jest wiązany z przodu z pozostawieniem wiszących fragmentów. Tors, najczęściej nagi przepasany szarfą przewieszoną przez lewe ramię. Grube naszyjniki i bransolety na ramionach.	Pataliputra, Bihār, okres Mauriów III w. p.n.e., brązowy piaskowiec, wysokość 162 cm (prawy), rzeźby jakszów noszą inskrypcje w brahmi („yakhe achusatigia”- lewy, „yakhe sanatanada - prawy), muzeum w Kalkucie, źródło: (Ray 1945 ilustracja 23,24)
Na reliefach rzadko spotyka się hełmy. Wojownicy i możnowładcy noszą turbany, często z fantazyjnym pomponem z przodu. Stanowiły one nie tylko element ozdobny, ale dawały również  ochroną przed uderzeniami miecza.	Bhārhut, Madhya Pradesh, wschodnia brama (vedikā – wysokość ok. 3 m), okres Śungów (100-80 p.n.e), czerwonawo-brązowy piaskowiec, obecnie w Muzeum w Kalkucie (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Bharhut) Bārhut, Kuvera Yakṣa i Sūchiloma Yakṣa, źródło: (Ray 1945 ilustracja 19, 20)
Buty, fartuch ochronny, wysoki pas sięgający aż pod pierś oraz fikuśnie drapowany turban to  części uzbrojenia strażnika pilnującego wejścia do groty nr 4 w Pitalkhora. Grube, sięgające pod pierś pasy na reliefach w Sanchi świadczą o zbroi okrywającej dolną część korpusu w piechocie indyjskiej. Mogły być wykonane ze zrolowanego materiału lub grubych sznurów. Ci sami wojownicy noszą interesujące okrycia głowy podobne do scytyjskich. Na kolejnym fragmencie tego samego reliefu widzimy wojowników z tarczami w turbanach wiązanych pod brodą. Takie chroniące szyję i kark nakrycie głowy spotykamy na reliefach achemenidzkich.	Pitalkhorā, Mahāraṣṭra, wejście do jaskini nr 4, strzegący żołnierze (dvārapāla) (100-70 p.n.e.) (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Pitalkhora ) Sanchi, stupa nr 1, brama południowa, wojna o relikwie Buddy w Kushinagarze, fragment (50-0 p.n.e.) (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi) Sanchi, stupa nr 1, brama południowa, wojna o relikwie Buddy w Kushinagarze (50-0 p.n.e.) (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi)
We wczesnej rzeźbie indyjskiej spotykamy wyobrażenia ludów z zachodu (Indo-Greków, Scytów, Kuszanów). Różnią się oni znacznie strojem i zbroją od lokalnych wojowników. Pierwszy, identyfikowany jako Grek, ma przylegający do głowy kask, lekką wiązaną tunikę i długi sięgający do kostek obcisły materiał. Wojownik scytyjski nosi skórzany lub metalowy hełm chroniący również kark oraz luźne szaty z fartuchem sięgającym kolan. Kaniszka, najsłynniejszy władca Kuszanów nosi trapezowato rozszerzający się długi płaszcz oraz wysokie pełne obuwie.	Bhārhut, Madhya Pradesh, część kolumny vediki, okres Śungów (100-80 p.n.e), czerwonawo-brązowy piaskowiec, obecnie w Muzeum w Kalkucie, grecki wojownik z kolumny (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Bharhut). Scytyjski wojownik Nagarjunakonda, pałac (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Nagarjunakonda) . Posąg Kaniszki, Mathura Museum (czerwonawy piaskowiec, 70 cm wysokości)(źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Kanishka).
Na reliefach przedstawiających atak Mary znajdujemy szczegółowe przedstawienia zbroi. Pojawia się na nich zbroja łuskowa lub lamelkowa z fartuchem sięgającym po kolana, pikowanym lub wzmocnionym łuskami. Na nogach luźne spodnie lub drapowany materiał w formie dhoti. Pod posągiem Buddy na jednym z wyobrażeń znalazło się dwóch rycerzy przewracających się na wzór pokonanych wojowników z reliefów asyryjskich, egipskich i perskich (umiejscawianych pod pędzącym rydwanem lub koniem). Noszą oni długie lamelkowe zbroje.	Atak Mary, muzeum Lahore, II-III w. (źródło: zdjęcie autora). Atak Mary, Gandhara, okres Kuszanów, II-III w., wysokość 67 cm, Freer Galery of Art., 49.9, źródło: (Lippe 1970) (plate 11).
Na reliefie z muzeum w Peszawarze znajdujemy postać o słoniowej głowie w zbroi łuskowej. W przeciwieństwie do łusek na wyobrażeniu z muzeum w Lahore (powyżej, rycerze z łukiem i z włócznią), tu łuski biegną poprawnie – górna warstwa nachodzi na dolną. Łuskową zbroję witać również na drugim z reliefów. Tu przedstawiona jest w postaci kratki układającej się w romby.	Atak Mary, muzeum w Peszawarze, II-III w., fragment (źródło: zdjęcie autora).

Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego

Zbroja była stosowana w Indiach od starożytności. Terminy oznaczające zbroję pojawiają się już w hymnach Rygwedy. Zbroję miał na sobie król Porus występujący przeciwko Aleksandrowi Wielkiemu w bitwie nad rzeką Satledż w 326 p.n.e. Jak relacjonuje Arrian 1884:V,18:

„W końcu został raniony w prawe ramię, gdyż jedynie ta część jego ciała nie była chroniona podczas bitwy. Wówczas się wycofał. Jego zbroja zabezpieczała całe jego ciało przed pociskami. Była niezwykła tak ze względu na wytrzymałość, jak i ścisłe przyleganie do ciała, co wszyscy później mogli  podziwiać”.

Kauṭilya (Arthaśāstra 2.18.16-17) przedstawia zbroję i jej elementy składowe. Oto tłumaczenie fragmentu do połowy 17. strofy (dalszy fragment wymienia rodzaje tarcz i zamieszczony jest w dziale im poświęconym):

„Zbroja (varmān) powstaje z połączenia skóry, kopyt i rogów (carma-khura-śṛṅga) zwierząt takich jak: delfin, nosorożec, krowa (?), słoń czy byk (śiṃśumāraka-khaḍgi-dhenuka-hasti-go), jest to:

- loha-jālikā – kolczuga / metalowa siatka[1],

- paṭṭa-kavaca – zbroja płytowa,

- sūtra-kaṅkaṭa – zbroja z sznurka / pikowany materiał (?).

Części zbroi ochronnej:

- śiras-trāṇa – hełm,

- kaṇṭha-trāṇa – obojczyk / ochrona szyi,

- kūrpāsa – napierśnik, kurta pikowana (?) (kom. zbroja z naramiennikami),

- kañcuka – gorset przylegająca ściśle do górnej części ciała (kom. zbroja do kolan),

- vāra-vāṇa – ochrona przed strzałami (kom. zbroja do kostek),

- paṭṭa-nāga – wężowe płyty (?) (kom. zbroja bez naramienników, nie wykonana z metalu),

- nāgodarika – wężowa ochrona brzucha (?) (kom. ochrona ud)”.

Ostatni termin z listy zbroi (nāgodarika) jest dość znaczący. Jego etymologia (nāga – wąż, udarika – brzuch) może wskazywać na wężowe sploty liny lub materiału, które obserwujemy na brzuchach wojowników na reliefach w Sanchi. Chronią cały brzuch, często sięgając aż po klatkę piersiową.

Określenia na zbroję i hełm w MBh

MBh nie daje wielu wskazówek na temat charakterystyki pancerza i hełmu. Podaje natomiast szereg synonimicznych terminów je określających:

nazwa sanskrycka	liczba wzmianek w MBh	tłumaczenie terminu
zbroja
kavaca	268	okrycie
varman	199	otoczka, ochrona
śarman	(47)	schronienie, ochrona, od czasownika śri – spoczywać - w kontekście batalistycznym często występuje razem z varman
saṃnāha	29	związanie, opasanie
tanutra	17	ochrona ciała
varūtha	15	ochrona, schronienie (zbroja lub tarcza)
tanutrāṇa	15	ochrona ciała
kañcuka	7	łuska, pancerz, skóra węża
kaṅkaṭa	5	od czasownika kaṅk – iść
daṁśana	2	od czasownika daṁś – gryźć
hełm
śirastrāṇa	23	ochrona głowy
niryūha	5	szczyt, wieżyczka
śīrṣaka	1	„nagłowie”

Rekonstrukcja na podstawie reliefu „Atak Mary”, II-III w., Muzeum w Lahore.

Części zbroi

W tekście pojawia się również szereg terminów oznaczających części zbroi. Często są one niejasne i możemy mieć jedynie mgliste wyobrażenie o ich wyglądzie. Terminy w MBh wskazujące na naręczak lub zarękawie: godhā i talatra. Pierwszy dosłownie oznacza „ścięgno”, drugi wskazuje na chronioną część: tala to dłoń lub płaska powierzchnia. Oba mają oznaczać skórzaną ochronę wiązaną wokół lewego ramienia, by uchronić łucznika przed uderzeniem cięciwy, czyli jest to karwasz łuczniczy.

Pierwszy z terminów często pojawia się w złożeniu wraz z określeniem wskazującym na ochronę palców łucznika (baddha-godhāṅgulitrāṇa – „z przytwierdzonym karwaszem i zakierem”). Aṅgulitrāṇa („napalcznik”) to ochrona na palce lub kciuk łucznika (aṅgula znaczy zarówno palec, jak i kciuk). W zależności od tego jaka technika chwytu cięciwy dominowała w Indiach, mogła być to częściowa rękawica chroniąca palce lub też pierścieniowa ochrona kciuka, czyli zakier.

Zdaje się wielce prawdopodobnym, że technika napinania cięciwy za pomocą kciuka pojawiła się dość wcześnie w Azji Środkowej, a może i na Bliskim Wschodzie (niektóre z reliefów asyryjskich mogą wskazywać na stosowanie tej techniki). Technikę tę spotykamy w Mongolii, Persji, Turcji oraz w  Indiach. Przy jej używaniu kciuk naciąga cięciwę, a palec serdeczny stabilizuje strzałę opartą najczęściej po prawej stronie majdanu. Napięcie łuku refleksyjnego wymagało ogromnej siły, zatem konieczne było użycie opaski lub pierścienia chroniącego staw i opuszek kciuka podczas tych przeciążeń:

Technika stosowana przy wschodnim naciąganiu cięciwy, źródło: https://fsgk.pl/wordpress/2016/02/mrokowiecze-luk/

Zakier z czasów mogolskich (XVII w.), źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Thumb_ring

Zakier był wykonywany ze skóry, kamienia, drzewa, kości, rogów, kości słoniowej lub metalu. W czasach mogolskich często był złoty i inkrustowany szlachetnymi kamieniami.

Tylko raz w tekście MBh pojawia się termin hastatrāṇa (ochrona ręki). Nie wiadomo czy chodzi tu o zakier, rękawicę, karwasz czy może jelec broni, który również ma chronić dłoń. Hatāvāpa pojawia się 15 razy, najczęściej w kontekstach, gdy jest niszczona strzałami przeciwnika. Āvāpa znaczy bransoleta, termin pojawia się też w znaczeniu kołczanu – śarāvapa. Prawdopodobnie chodzi o zarękawie.

Buty  (upānah /pādukā) w MBh nie pojawiają się w kontekście batalistycznym. Wojownicy przedstawiani na reliefach zazwyczaj są bosi lub noszą lekkie sandały. Jedynie sporadycznie pojawia się obuwie, często na rzeźbach wyobrażających przybyszów z zachodu – Scytów, Indo-Greków i Kuszanów. Wówczas są to wysokie, ciężkie buty skórzane.

Uraśchada to określenie na napierśnik lub kirys. Początkowo prawdopodobnie była to płyta chroniąca ciało od szyi do pasa, przytraczana czterema rzemieniami wiązanymi na plecach. Mogła być okrągła, kwadratowa lub w kształcie ośmiopłatkowego kwiatu. Z czasem została zastąpiona indo-perską zbroją lustrzaną (char-aina) (Paul 2005:114).

Problematyczny jest również termin jāla stosowany na określenie zbroi. Jāla zazwyczaj oznacza sieć. Bardzo często odnosi się do gęstej „siatki” strzał wypuszczanej przez łuczników. W pewnych kontekstach można rozumieć go jednak jako kolczugę. Nie jest pewne, kiedy w Indiach zaczęto stosować kolczugi, ale na ich istnienie w czasach Arthaśastry wskazuje termin loha-jālikā (żelazna siatka) użyty przez Kautilię podczas wymieniania typów zbroi. Oto terminy używane w MBh na określenie części zbroi:

części zbroi
nazwa sanskrycka	liczba wzmianek w MBh	tłumaczenie terminu
śirastrāṇa niryūha śīrṣaka	23 5 1	hełm /ochrona głowy
godhā	17	„ścięgno” – zarękawie / karwasz
hatāvāpa	15	„bransoleta na ręce” – zarękawie / karwasz
talatra	11	„ochrona powierzchni [przedramienia]” – zarękawie / karwasz / naręczak
upānah pādukā	10 3	buty, sandały
aṅgulitrāṇa	9	„napalcznik”, zakier – pierścień chroniący kciuk łucznika
uraśchada	5	napierśnik, kirys
hastatrāṇa	1	rękawica, jelec (?)
kaṇṭha-trāṇa	1	obojczyk / ochrona szyi
jāla	(267)	siatka, plecionka, coś druciane kolczuga (?)

Liczba w nawiasie oznacza, że kategoria jest homonimem – ma również inne znaczenia, a więc liczba wzmianek nie jest ścisła.

---

[1] Wariant tekstu: loha-jāla-jālikā. Jeden z komentarzy wyjaśnia, że lohajāla to hełm, a jālikā to pancerz. Inny komentator uważa, że termin loha (metalowy) należy odnieść do wszystkich elementów aż do słowa kavaca.