Paraśvadha – topór

Informacje wstępne

Topór jako narzędzie wojenne ma długą tradycję. W zależności od kultury i rodzaju uzbrojenia z jakim się spotykano służył do zadawania ran ciętych, do przebijania zbroi lub jako broń obuchowa. W Indiach przechodzi on gruntowną przemianę od płaskiej siekiery montowanej w rozszczepionym stylisku (kultura harappańska), przez topory z otworem na rękojeść (kultura skarbów miedzianych), po najpopularniejszy w Indiach topór półksiężycowy (najczęściej jedno, czasem dwustronny – labrys). Ten ostatni stał się symbolem dwóch bóstw indyjskich: Ramy z toporem (Paraśurāma) oraz Ganeśi.

Historia

Późny okres harappański (1900-1300 p.n.e.)

Topory w Muzeum w Harappie (zdjęcie A.Babkiewicz 2018). W kulturze harappańskiej stosowano siekiery typowe dla epoki brązu, mocowane rzemieniami lub sznurami w rozszczepionym stylisku. Pozbawione były gniazda na trzonek, ale w późniejszym okresie posiadały w ostrzu otwory do mocowania w stylisku. Rekonstrukcja miedzianego topora „człowieka lodu” Ötzi (źródło: wikimedia). Wykonane z nietrwałych materiałów styliska nie przetrwały do naszych czasów. Wyjątkiem jest tu znaleziona w Alpach siekierka przy tzw. „człowieku lodu” Ötzim (ok. 3300 p.n.e.). Na jej podstawie możemy wyobrazić sobie wyszukane metody montowania ostrza i możliwe kształty styliska.

Kultura skarbów miedzianych (1500-1100 p.n.e.)

Miedziane i brązowe narzędzie z tzw. zachodniej grupy znalezisk (Allchin & Allchin, 1973, s. 216). W epoce kultury skarbów miedzianych pojawiają się charakterystyczne topory z otworem na rękojeść. Opis szkicu obok: Siekierki z otworem na osadzenie rękojeści: (1) Z Czanhu Daro (kultura Dżhukanr), (2) z cmentarza w Szahi Tump (3) z Mundigak III, 6. Narzędzie siekieropodobne o poprzecznym ostrzu i z otworem na osadzenie rękojeści: (4) Z Mundigak III, 6. Siekierki z uchami: (5) z Szalzan, (6) i (8) z Gilgit w Karakorum. Narzędzia siekieropodobne o jednym ostrzu poprzecznym a drugim równoległym do otworu na osadzenie rękojeści: (7) z Mohendżo Daro

Topory egipskie i sumeryjskie

Topór epsilonowy egipski (źródło: Yadin, 1963, s. 154–155). Topór kłujący sumeryjski (źródło: Yadin, 1963, s. 136–137). Na Bliskim Wschodzie rywalizowały ze sobą dwa typy toporów: 1. półokrągłe topory typu epsilonowego i oczkowego (epsilon, eye axes), stosowane głównie przez wojska egipskie, 2. topory kłujące o wąskim ostrzu typu mezopotamskiego (czekan). Pierwsze idealnie nadawały się do walki ze słabo odzianym przeciwnikiem, drugie z łatwością radziły sobie z opancerzonym. Obok nich występowały również topory okienkowe i kotwicowe.

Reliefy neoasyryjskie (883-631 p.n.e.)

Topór asyryjski w kołczanie rydwanu (źródło: Dezso, 2012, ilustracje uzupełniające). Topory były częścią uzbrojenia wojownika asyryjskiego. Choć na reliefach nie pojawiają się sceny walki nimi, to często jeden lub dwa małe toporki znajdują się w kołczanie wraz ze strzałami.

Labrys – Mykeńczycy, Hetyci, Grecy (1500-300 p.n.e.)

Labrysy wotywne z grot na Krecie, epoka brązu, II tysiąclecie p.n.e., Muzeum Archeologiczne w Iraklionie (zdjęcie: A.Babkiewicz 2021). Labrys, topór o  podwójnym ostrzu, pojawia się powszechnie w kulturze minojskiej (później również celtyckiej i skandynawskiej). Symbolicznie ryty był na kamiennych ścianach i słupach w postaci dwóch trójkątów połączonych czubkami. Na przedstawieniach towarzyszy on jedynie boginiom (nigdy bogom), co może wskazywać na jego symbolikę religijną oraz funkcję rytualną.

* Teszub ze świątyni hetyckiej, muzeum Gaziantep, Turcja (źródło: wikimedia). * Hetycki bóg burzy, relief z Samal (dziś Zincirli), Turcja, Berlin, Muzeum Pergamońskie (źródło: wikimedia). * Tarhunz z Aleppo, (źródło: wikimedia). Hetycki bóg burzy (Teszub / Tarhun) w swym ręku dzierży topór. Czasem ma on ostrze jednostronne, innym razem jest to typowy labrys. Topór (tu w postaci labrysa) i piorun (harpun) dziedziczy od Teszuba Tarhunz – luwijski bóg wód.

Moneta Idrieusa z Karii, awers: głowa Apolla, rewers: Zeus Labraundos z labrysem w prawym ręku, 351-344 p.n.e. (źródło: wikimedia). Grecy (o labrysie wspomina Plutarch wywodząc słowo z języka lidyjskiego), prawdopodobnie pod wpływem kultury minojskiej, zapoznali się z labrysem i używali go również jako symbolu bogów. Na monecie Idrieusa dzierży go Zeus Labraundos wraz z włócznią, co zdaje się być bezpośrednim nawiązaniem do bliskowschodniego boga burzy.

Rzeźba i artefakty od Mauriów do Kuszanów (320 p.n.e.-267 n.e.)

Typy poporów, Sirkap, II p.n.e.-II n.e. Muzeum Taksili (zdjęcia: A.Babkiewicz 2018) Sirkap, II p.n.e.-II n.e. Muzeum Taksili (zdjęcia: A.Babkiewicz 2018) Sporo toporów odnaleziono w Taksili. Najwięcej wśród nich jest toporów z otworem na rękojeść, które pojawiły się w Indiach w kulturze skarbów miedzianych. Są również topory kłujące, o wąskim ostrzu typu mezopotamskiego. Odnajdujemy też niezwykle ciekawy topór o rękojeści częściowo wykonanej z metalu oraz jeden artefakt, który kształtem przypomina labrys. Warto zauważyć, że topory typu mezopotamskiego mogły pojawić się wprost z warsztatu rolniczego. Zdają się one przypominać typową motykę służącą do spulchniania ziemi. Kauṭilya (Arthaśāstra 2.18.6) wśród tzw. „urządzeń ruchomych” (cala-yantra) wymienia motykę (kuddāla). Pojawia się ona obok młota (mudgara), czy maczug (musala-yaṣṭi, gadā).

Sanchi, brama wschodnia, cud ognia i drewna, 50-0 p.n.e. (źródło: wikimedia). Sanchi, brama zachodnia, kuszenie Buddy i ucieczka armii Mary, 50-0 p.n.e.(źródło: wikimedia). W Sanchi spotykamy wyobrażenie siekiery użytej do rąbania drwa przez braminów podczas tzw. cudu ognia i drewna. Bramin trzyma uniesioną siekierę, która nie opadnie dopóki Budda nie da swego zezwolenia. Dalej po prawej jest ona już wbita w pień (kompozycja symultaniczna). Na reliefie widnieje najstarszy typ topora montowany sznurami w rozszczepionym stylisku. Na scenie ucieczki armii Mary widzimy topór wojenny o charakterystycznym dla całej późniejszej tradycji półksiężycowym ostrzu.

Stupa Amaravati, atak Mary, II w. (źródło: wikimedia). Scena ataku Mary z Amarawati ukazuje nam topór wojenny o półksiężycowym ostrzu oraz zaostrzonym na szczycie stylisku. Druga strona topora wyposażona jest w krótki obuch.

Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego

W Rygwedzie znajdujemy bogactwo określeń topora (paraśu, paraśvadha, kuliśa, kuṭhāra), co może świadczyć o jego popularności. Zdaje się, że topór mógł być najstarszym orężem Indry, podobnie jak innych bliskowschodnich bogów burzy. RV jedną z broni Indry określa mianem kuliśa, co znaczy topór. W MBh termin ten jest już identyfikowany z piorunem (vajra).

Kauṭilya  (Arthaśāstra 2.18.14) zalicza topory do broni siecznej (kṣura-kalpa). Wymienia on kilka typów toporów, a komentatorze udzielają dalszych objaśnień:

- paraśu – topór cały z metalu, długości 24 aṅgula (ok. 46 cm),

- kuṭhāra – topór o „trójkątnym” ostrzu po jednej lub dwóch stronach styliska (labrys),

- paṭṭasa – ?

- khanitra – łopata, szufla (?),

- kuddāla – łopata, motyka (?),

- krakaca – piła (?),

- kāṇḍa-cchedanāḥ  – ogromny topór.

W MBh topór najczęściej nazywany jest paraśvadha. Termin paraśu rzadko pojawia się w kontekście batalistycznym i raczej oznacza siekierę do rąbania drewna. Termin kuṭhāra pojawia się jedynie dwa razy. Jeśli poważnie potraktować informacje z komentarza do Arthaśāstry mógł być to indyjski topór o półksiężycowym ostrzu lub labrys.

Najczęstsze topory bojowe stosowane w Indiach są trzech typów:

* o ostrzu półksiężycowym (jedno lub dwustronnym) – do zadawania ran ciętych, * siekierowate – z młotowatym obuchem, stosowanym jako broń obuchowa, * typu czekan – o wąskim żeleźcu, do dziurawienia hełmów i zbroi