Szyk dyskowozu – cakraśakaṭa (MBh 7.61-76)
.png)
Szyk dyskowozu ustawił Drona czternastego dnia walki (7.63). Skomplikowana struktura tego szyku stanowi „mapę” wydarzeń dla całego dnia zmagań. Jego zadaniem miała być ochrona Dźajadrathy. Szyk składał się z połączenia czterech szyków (vyūha). W połowie był jak wóz (śakaṭa), w połowie jak dysk (cakra), w jego środku znajdował się szyk igły (śūcī), w której uchu ukrywał się władca Sindhu. Dodatkowo Dźajadrathę otaczał szyk lotosu (padma), nazwany też łonem (garbha), utworzony z sześciu najpotężniejszych rydwanników Kaurawów wraz z ich hufcami.
Struktura szyku
Szyk został opisany w detalach, podano nawet jego rozmiary oraz rozmieszczenie w nim poszczególnych wojowników. Jak powiedzieliśmy, struktura szyku jest kluczem do treści całej sekcji, gdyż autorzy dość konsekwentnie trzymają się ustalonego w początkowym rozdziale porządku. Możemy wręcz śledzić drogę, którą pokonuje Ardźuna, a za nim Judhiszthira i Bhima. Dzięki opisowi szyku można też odtworzyć wydarzenia na froncie zmagań. Gdy hufiec Drony rozpada się na trzy części, jedna z nich pozostaje przy Dronie, a dwie zbiegają do szeregów Krytawarmany i Dźalasandhy, gdyż są to kolejni, ustawieni za Droną wodzowie w szyku igły (pomiędzy nimi był jeszcze Sudakszina, ale został wcześniej zabity przez Ardźunę). Durjodhana, który opuścił miejsce w szyku igły, by robić wyrzuty Dronie, potem musi gonić Ardźunę, jadąc w ślad za nim.
Bardowie dość konsekwentnie budują scenerię bitwy, biorąc w narracji pod uwagę rozmieszczenie wojowników. Kolejne pojedynki wynikają właśnie z tego rozstawienia. Rozmiary szyku wspomniane w tekście zdają się również wewnętrznie dość spójne. Formacja ma długość dwunastu „pastwisk”[1], a szerokość pięciu (7.63.21). Między Droną a Dźajadrathą ma być odległość trzech pastwisk (7.63.14), co jest przestrzennie uzasadnione. Durmarszana zajmuje pozycję z przodu formacji, w odległości tysiąca pięciuset „łuków”[2] (7.64.10), co też nie odbiega od przyjętych wielkości.
Trasa Ardźuny
W kolejnych pięciu rozdziałach (7.64-68) przedstawiony jest rajd Ardźuny przez szyk Drony. Najpierw rozgramia on hufce Durmarszany postawionego na czele szyku. Następnie posuwa się przez kolejne warstwy formacji wozu oraz znajdującej się wewnątrz niej formacji igły, kolejno potykając się z: Duhśasaną, Droną, Krytawarmanem, Sudaksziną, Śrutaju i Aćjutaju. Tu zdaje się kończyć szyk wozu ustawiony z kolejnych szeregów wojowników wraz z ich orszakami i rozpoczynać szyk dysku. Kształt formacji dysku wyobrażany przez bardów mógł przypominać labiryntowo-kolistą strukturę, pierwszy raz przedstawianą na reliefach ze świątyń Hojsalów (X-XIV w.) (np. Kedareśvar i Hoysaleśvar w Halebidu). Do środka labiryntu wiedzie droga po wewnętrznych i zewnętrznych pierścieniach, raz biegnąc w jedną, to znów z drugą stronę.
Z podobnymi zakrętami przebiega trasa Ardźuny. Bardowie wspominają o zataczaniu okręgów podczas jazdy (7.74.6), co może sugerować, że wyobrażają sobie szyk dysku jako spiralę lub labirynt. Autorzy w kilku miejscach opisują zawrotny pęd rydwanu prowadzonego przez Krysznę (7.74.9-14; 7.75.29-36). Jego prędkość prześciga głos oraz wyprzedza strzały, które choć słane przed siebie, spadają za rydwanem. Po przebyciu szyku dysku bohaterowie wyjeżdżają na wolną przestrzeń i mogą w oddali dojrzeć Dźajadrathę, chronionego przez sześciu potężnych rydwanników ustawionych w szyku lotosu (padma).
W rekonstrukcji bazuję na złożeniu szyku dysku przedstawionym na świątyniach Hojsalów z możliwym wyglądem szyku wozu, igły i lotosu. Na tak powstałą mapę nanoszę rozstawienie wodzów armii Kaurawów przedstawione w rozdziale 7.63 i koryguję je zgodnie z opisem kolejnych pojedynków Ardźuny.
Irracjonalność opisu
Całość stanowi dość baśniową strukturę. Ciężko sobie wyobrazić, jak mogły powstać ramy takiego labiryntu. Racjonalny czytelnik zaczyna dociekać, czemuż to tak potężny wojownik jak Ardźuna nie przebije się przez ściany szyku i nie dojedzie co celu na skróty zamiast krążyć po jego spiralach. Pod tym względem opisy walk i szyków przypominają bardziej rozgrywkę szachową niż pole walki. Wojownicy zdają się mieć ustalone pozycje przypadające im w udziale (yathābhāgam avasthitāḥ BhG 1.11) i mogą poruszać się jedynie po wyznaczonych traktach (mārga, ayana). Niektórymi z nich poruszają się rydwany (rathamārga), innymi piechurzy. Ponownie takie konceptualizowanie walki bardziej przypomina plac ofiarny z wyznaczonymi traktami niż realny plac boju. Walka wyobrażana jest raczej jako sportowa gra terenowa z licznymi regułami, których należy przestrzegać, niż bezlitosna walka na śmierć i życie.
