Khaḍga – miecz

Informacje wstępne:

Miecz nie jest w eposie jedną z dominujących broni, ale doczekał się kilku pięknych opisów użycia. Do najlepszych należy pojedynek Abhimanju z Dźajadrathą (7.13.50-70). Nie mamy niestety wielu informacji o rodzajach i wyglądzie mieczy w MBh. Choć nistriṃśa w późniejszej literaturze uważany jest za osobną kategorię (miecz zakrzywiony – prawdopodobnie w kierunku ostrza), to MBh używa tego terminu synonimicznie z pozostałymi.

Khaḍga – miecz

Miecz jako broń sieczno-kolna przechodził liczne przemiany. Miedź i brąz nie nadawały się do wykonywania długich mieczy. Może dlatego na Bliskim Wschodzie jeszcze w epoce państwa neoasyryjskiego i achemenickiego używane były krótkie miecze, a ich wykorzystanie podczas bitwy było ostatecznością, gdy zawiodły inne bronie. Jednak w niektórych kulturach, już w epoce brązu spotyka się długie miecze. Odnajdujemy je w Indiach w kulturze skarbów miedzianych oraz wśród artefaktów należących do Ludów Morza. Miecze te posiadają żeberko wzmacniające ich strukturę. Prawdopodobnie ponowne wprowadzenie długiego, tym razem już żelaznego, miecza w wiekach poprzedzających nową erę zawdzięczamy Scytom.

W języku polskim termin „miecz” określa broń o prostej, obusiecznej klindze. Tym samym odróżnia się on od innych typów broni białej, które w języku angielskim określane są jednym terminem „sword”. Są to:

kord	krótki (ok. 80 cm), głownia jednosieczna lekko zakrzywiona, sztych ścięty od strony grzbietu, prosty jelec
bułat	szabla orientalna ze stali bułatowej, krótka łukowata głownia, szerokie pióro
szabla	jednosieczna, wygięta głownia, do cięć i sztychów; w starożytności spotykamy sporadycznie na Bliskim i Dalekim Wschodzie
rapier	cienka, obosieczna klinga, dłuższy od szabli, posiada kosz do ochrony ręki
szpada	cienka, brak ostrzy, do zadawania kłuć

Historia:

Późny okres harappański (1900-1300 p.n.e.)
Miecz i sztylet z kultury harappańskiej (źródło: Morio, 2015, s. 102). W górnych warstwach wykopalisk w Mohendżo Daro datowanych na 1800-1600 p.n.e. odnaleziono dwa miecze i dwa sztylety zaopatrzone w grube wzmacniające żeberka oraz otwory na nity
Kultura skarbów miedzianych (1500-1100 p.n.e.)
Miecze brązowe o rękojeściach „antenowych” odkryte w pobliżu Kallur w dystrykcie Rajczur (Allchin & Allchin, 1973 fot. 35). Nowością w tym okresie są miecze żeberkowe o antenowej rękojeści. Prawdopodobnie przewędrowały z Iranu lub Kaukazu. Jak na stosowane wówczas na Bliskim Wschodzie miecze są one długie. Zaskakujące jest również to, że rękojeść i ostrze wykonane są z jednego odlewu.
Miecz z grobów w Sinauli, 51,4 cm (źródło: www.livehistoryindia.com). Ciekawym i stosunkowo niedawnym odkryciem (2018 r.) jest miedziany miecz antenowy z miedzianą rękojeścią, mierzący 51,4 cm odkryty w Sinauli. Znajdował się on w grobach z okresu późnoharappańskiego, w których odkryto również wozy identyfikowane z rydwanem oraz hełm.
Miedziany mieczyk, Fort Munro (wg S. Pigotta) źródło: (Allchin & Allchin, 1973, s. 212). Niezwykle ciekawym znaleziskiem z terenu Pakistanu jest miedziany mieczyk z Fortu Munro datowany na 1150 r. p.n.e. Ma on kunsztownie wykonaną rękojeść i jest podobny do mieczyków znanych z Luristanu i z Tepe Sialk VI. Mierzy ok. 18 cm.
Ludy Morza (1300-1200 p.n.e.)
Ludy Morza w rogatych hełmach, bitwa o deltę, relief z Medinet Habu, ściana północna, fragment (źródło: wikimedia). Miecze epoki brązu Ludów Morza (źródło: Kilian-Dirlmeier, 1993 rozdział 4). Długość mieczy, które pojawiają się w Indiach w kulturze skarbów miedzianych można przyrównać do mieczy stosowanych przez Ludy Morza. Odnajdujemy je na reliefach egipskich oraz jako artefakty w basenie Morza Śródziemnego.
Reliefy neoasyryjskie (883-631 p.n.e.)
Wojownicy asyryjscy walczący mieczykami (źródło: Dezso, 2012, ilustracje uzupełniające). Na reliefach asyryjskich stosunkowo rzadko przedstawiane są sceny walki mieczem. Może to być spowodowane tym, że miecze są krótkie, długością zbliżone raczej do puginałów. Czasem wojownicy mają je przytroczone do pasa, ale najczęściej za pas zatknięte są buławy.
Reliefy i pieczęcie Achemenidów (559-330 p.n.e.)
Achemenidzki kawalerzysta z Hellespontu, sarkofag Altikulac’a, wczesny IV w. p.n.e. (źródło: wikimedia). Perscy żołnierze (po lewej) walczący ze Scytami, odcisk pieczęci cylindrycznej (źródło: wikimedia). Persowie używali krótkich mieczy (ok. 35 cm). Nosili je przytroczone do boku, jak widzimy u kawalerzysty na reliefie z Hellespontu. Sposób noszenia mieczy przy pasie mógł być zapożyczeniem asyryjskiego stylu noszenia buławy. Miecz wykorzystywano w bliskim zwarciu. Odcisk pieczęci cylindrycznej ukazuje ciekawy przykład użycia miecza w starciu ze scytyjskim wojownikiem walczącym buzdyganem lub toporem.
Rzeźba i artefakty od Mauriów do Kuszanów (320 p.n.e.-267 n.e.)
Miecze z Sirkap, II w. p.n.e – II w. n.e. Muzeum Taksili (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018). Proste miecze typu rzymskiego odnajdujemy wśród artefaktów z Taksili. Podczas gdy w Gandharze na reliefach spotyka się najczęściej miecze typu rzymskiego, to w okręgu Mathury głównym typem miecza jest ten o kształcie liścia – bardziej typowy dla Indii (Paul, 2005, s. 22).
Bhārhut, Madhya Pradesh, część kolumny vediki, okres Śungów (100-80 p.n.e), czerwonawo-brązowy piaskowiec, obecnie w Muzeum w Kalkucie, grecki wojownik (źródło: wikimedia). Sanchi, stupa nr 1, brama zachodnia, strażnik (dvārapāla) (50 p.n.e.-50 n.e.) (źródło: wikimedia). Jedno z najstarszych przedstawień miecza w sztuce Indyjskiej odnajdujemy na wedice (vedikā) stupy w Bhārthut. Jest tam żołnierz identyfikowany jako Grek z przytroczonym do pasa sporym, szerokim mieczem. Jest on schowany w pochwie oplecionej krzyżowo pasami skóry lub materiału. Miecz o podobnie wiązanej pochwie odnajdujemy  u strażnika (dvārapāla) przy zachodniej bramie stupy nr 1 w Sanchi.
Miecze przedstawione w Sanchi mierzą ok. 75 cm i mają szerokie obusieczne ostrze. Niektóre reliefy przedstawiają ostrza w kształcie liścia (Paul, 2005, s. 22). Uniesione ku górze miecze widzimy  w dłoniach wojowników podczas natarcia na mury Kushinagar oraz wojownika na reliefie przedstawiającym dżatakę wielkiej małpy. W drugim przypadku miecz kształtu liścia schowany jest w pochwie.	Sanchi, stupa nr 1, brama południowa, wojna o relikwie Buddy w Kushinagarze, fragment (50-0 p.n.e.) (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi). Sanchi, stupa nr 1, brama zachodnia, Mahākapi Jātaka, fragment (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi).
W sztuce Kuszanów miecze są popularnym elementem uzbrojenia. Najciekawsze przedstawienia miecza odnajdujemy na płaskorzeźbach przedstawiających atak Mary. Często są one wiernie odwzorowane i stanowią powtarzający się motyw (podobne pozycje wojowników). Miecz przytroczony jest do pasa, widzimy sięgającego po niego wojownika lub znajduje się w jego ręce już wyciągnięty z pochwy. Przykład walki mieczem i tarczą odnajdujemy na reliefie z Lahore, przedstawiającym nawrócenie Angulimali.	Atak Mary, muzeum Lahore 2-3 wiek (źródło: zdjęcie autora). Atak Mary, 2-3 wiek muzeum w Peszawarze (źródło: zdjęcie autora) Atak Mary, Gandhara, okres Kuszanów, II-III w., wysokość 67 cm, Freer Galery of Art., źródło: (Lippe, 1970) (plate 11). Nawrócenie Angulimali, muzeum Lahore, I w. (źródło: zdjęcie autora).
Rzeźba sławnego władcy Kuszanów Kaniszki została odnaleziona w Māṭ w okręgu Mathura. Widnieje na niej podpis: mahārāja rājātirāja devaputro kāniṣko – „Wieki król, król królów, syn Boga, Kaniszka”. Władca ubrany jest w płaszcz scytyjski, nosi wysokie buty, wspiera się na potężnej maczudze, a lewą ręką silnie dzierży rękojeść miecza wiszącego u pasa. Miecz ma zdobną pochwę oraz parasolowatą głowicę z wygiętym zwieńczeniem.	Posąg Kaniszki, Mathura Museum (czerwonawy piaskowiec, 70 cm wysokości)(źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Kanishka).

Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego:

Arthaśāstra (2.18.12-13) wymienia trzy rodzaje mieczy (khaḍga) oraz materiał z jakiego wykonana jest rękojeść (tsaru). Komentarze dookreślają ich możliwy kształt (Kangle, 2014, s. 132 part II):

nazwa sanskrycka	tłumaczenie i opis	wygląd
nistriṃśa	„ponad trzydzieści” - nazwa sugeruje długość miecza przekraczającą trzydzieści palców (aṅgula) (ok. 60 cm) - komentarz mówi, że ma wygiętą klingę – pierwsze wygięcia mieczy indyjskich były ku ostrzu
maṇḍalārga	„zaokrąglony szczyt” - miecz o zaokrąglonym sztychu, nienadający się do pchnięć, często spotykany na reliefach - szkic na podstawie reliefu – Śibi odcina mięso ze swego uda, by nakarmić gości (Śibi jātaka)
asiyaṣṭi	„miecz jak pałka” - kształtem ma przypominać maczugę - może rozszerzać się ku sztychowi

Rekonstrukcja wyglądu na podstawie rzeźb z Nagarjunakondy (Murthy, 1966, s. 212) oraz kształt wygiętego ku ostrzu mieczy z Adźanty, VI w. (źródło: Paul, 2005, s. 19, 94).

Zgodnie z Arthaśastrą odpowiedni materiał na rękojeść (tsaru) to:

- róg nosorożca (khaḍga),

- róg bawołu (mahiṣa),

- kość słoniowa (vāraṇa-viṣāṇa),

- drewno (dāru),

- korzeń bambusa (veṇu-mūla?).

MBh (7.47.36) wzmiankuje możliwość zdobień rękojeści szlachetnymi kamieniami (maṇi-maya-tsaru). Zgodnie z Agnipuraną (Murthy, 1966, s. 214) długość miecza waha się od 25 do 50 aṅgula (48-96 cm)[1], a jego pochwa (kośa) jest skórzana, przytraczana łańcuchem lub skórzanym paskiem, a noszona jest przy pasie po lewej stronie ciała.

Popularnym, typowo indyjskim mieczem jest asipattra. Występuje on na wczesnej rzeźbie okręgu Mathury:

nazwa sanskrycka	tłumaczenie i opis	wygląd
asipattra	„miecz jak liść” - wąski przy rękojeści, rozszerzający się po środku i ponownie zwężający ku sztychowi - ma przypominać liść, płatek lub pióro ptaka (pattra) - szkic na podstawie reliefu – Śibi odcina mięso ze swego uda, by nakarmić gości (Śibi jātaka)

Rekonstrukcja wyglądu na podstawie rzeźb z Nagarjunakondy  (Murthy, 1966, s. 212).

MBh (7.164.147-148) wzmiankuje o dwudziestu jeden technikach (mārga) używanych podczas walki mieczem. Dziesięć z nich wymienionych jest z nazwy. Zastosował je Dhṛṣṭadyumna podczas ataku na Dronę (Droṇa):

- bhrānta – poruszanie się tam i nazad,

- udbhrānta – odskakiwanie, kołysanie (mieczem),

- āviddha – wirowanie

- āpluta – doskakiwanie,

- prasṛta – przesunięcie się,

- sṛta – odejście,

- parivṛtta – kręcenie,

- nivṛtta – zawracanie,

- saṃpāta – zderzenie, sparowanie

- samudīrṇa – podjudzanie.

Najstarsze kształty indyjskich ostrzy miecza (od góry): typ rzymski, łyżeczkowy, równoległy i liścia (źródło: Paul, 2005, s. 19, 94):

Pierwsze zakrzywione miecze w Indiach zaginały się ku ostrzu. Od lewej miecze spotykane na rzeźbie w: Adźańcie (VI w.), Borobudur (IX w.) i Harsanath (X w.) (źródło: (Paul, 2005, s. 19, 94):

Najbardziej znane typy późniejszych indyjskich mieczy:

paṭa (hind.)	- prosta obosieczna głownia ok. 100 cm - rękawicowa rękojeść chroniąca dłoń (kulista osłona) i całe przedramię - używany przez Marathów
khanda (khaḍga) (sans.)	- obosieczny, ok. 80 cm - szeroka, rozszerzająca się w kierunku sztychu głownia - znany od czasów mogolskich - stosowany przez radżputów
talwar (taravāri) (sans.)	- szabla podobna do perskiej (szamszir), tureckiej (kilicz), czy afgańskiej (pulwar)
kora	- szabla nepalska, jednosieczna - sztych mocno rozszerzony, ścięty w dwa łuki
ram dao	- miecz ofiarny, do obcinania głów zwierząt
sosan pattā (pers., hind.)	- sosan (pers.) –„linia”, pattā (hind.) – „płatek” - jednostronna głownia, zakrzywiona w odwrotną stronę niż szabla - posiada wariant mogolski i radżpucki

Źródło szkiców: Paul, 2005, s. 19, 94.

Kształty indyjskich kling odpowiednio do miejsca pochodzenia (źródło: Rawson, 1968, s. 68–69):

Przypisy

---

[1] 1 aṅgula = 6-8 yava = ok. 1,92 cm.