Ratha – rydwan

Informacje wstępne

Pochówek w Sintaszta (2200–1800 p.n.e.). Wojownik pochowany z rydwanem, dwoma końmi i woźnicą (Parpola i Carpelan 2005).

Rydwan to lekki wóz bojowy ciągnięty przez dwa do czterech koni. Jego upowszechnienie wiąże się z migracją Indoeuropejczyków.  Struktura i wygląd rydwanu ewoluowały, ale zasadnicza budowa pozostała niezmieniona. Czterokołowe wozy podobne do rydwanów i pełniące funkcję bojową spotykamy na „sztandarze z Ur” odnalezionym w grobach królewskich (2600 p.n.e.). Typowe rydwany o dwóch kołach odnajdujemy w grobach z kultury Sintaszta-Pietrowka (2100-1700 p.n.e.).

Ważnym unowocześnieniem rydwanu było zastąpienie kół pełnych szprychowymi. Za pojawienie się rydwanu na Bliskim Wschodzie byli prawdopodobnie odpowiedzialni Hetyci. Pierwsza wzmianka o rydwanach znajduje się na tabliczce Szamszi-Adada I (1800 p.n.e. – Czagar Bazar nad Chaburem, południowa Syria). Do Egiptu rydwany trafiły dzięki Hyksosom w czasach czternastej dynastii (1650 p.n.e.) i tu zostały udoskonalone.

Rydwan składa się z platformy (kosza) chronionej po bokach i z przodu bandą sięgającą pasa, dyszla zakończonego jarzmem i ośki, na której były osadzone dwa szprychowe koła.

W rydwanie mogło jechać dwóch do czterech ludzi. Woźnica kierował końmi za pomocą lejc, podczas gdy wojownik zajmował się walką. Rydwany bojowe wyposażone były w rozmaitą broń i mogły przewozić liczne kołczany ze strzałami. Łuk był podstawowym uzbrojeniem rydwannika i to właśnie łucznik przedstawiany jest w rydwanie na większości wyobrażeń egipskich, asyryjskich, perskich i indyjskich.

Historia

Sumer (2800-2600 p.n.e.)
Sztandar z Ur, Grobowce Królewskie, ok. 2600 p.n.e. (źródło: wikimedia). Terakotowy model dwukołowego rydwanu sumeryjskiego z Kish, ok. 2800 p.n.e., Museum of the Oriental Institute, Chicago, źródło: (Yadin, 1963, s. 130). Sumerowie używali czterokołowych wozów bojowych również do walki. Wygląd ich i zastosowanie przypomina późniejsze rydwany. Jeździło nimi dwóch wojowników, z przodu znajdowała się ochronna balustrada, w której przewożono zapas dzid. Wozy miały cztery pełne koła, a ciągnęły je cztery półosły (kułan azjatycki) zaprzężone do jarzma w kształcie ósemki. Podobnie jak w kulturze harappańskiej Sumerowie tworzyli terakotowe modele swoich wozów. Niektóre posiadają tylko dwa koła i przypominają rydwany.
Późny okres harappański (1900-1300 p.n.e.)
Typy wozów harappańskich (Kenoyer 1998). Terakotowe modele wozów z muzeum w Mohendżo Daro (dwa po lewej), muzeum w Harappie (prawy dolny), drewniana rekonstrukcja wozu, muzeum Mohendżo Daro (zdjęcia: A.Babkiewicz 2018). Cywilizacja harappańska pozostawiła po sobie sporo terakotowych wozów-zabawek. Najczęściej są to dwukółki do przewożenia towarów, ale zdarzają się też typowe zaprzęgi do transportu ludzi, które przypominają późniejsze indyjskie wozy typu: ekka czy gharry, a nawet rydwany o pełnych kołach. Terakotowe koło z Rakhigarhi z promiennymi liniami odchodzącymi od piasty (powyżej). Koła z Banawali z promiennymi odciskami (źródło: B.B.Lal). B.B.Lall uważa, że promienne malunki na terakotowych modeli wozów z kultury harappańskiej oraz podobne promienne odciski sugerują obecność szprych w wozach.
Rydwan z Sinauli (źródło: Jain i Jain 2018:212). Slajd z prezentacji Dr. Manjul (ASI) Choć teksty wedyjskie sporo miejsca poświęcają rydwanom to do niedawna nie odnaleziono na terenie Indii śladu rydwanów z epoki brązu czy żelaza. Dlatego istotnym odkryciem jest odnalezienie w 2018 r. szczątków trzech rydwanów z epoki brązu w grobowcach Sinauli. Odnaleziony rydwan posiada długi dyszel (230 cm) z prostym jarzmem (95 cm). Wnętrze kosza jest niewielkie (60x52 cm). Ma on pełne koła zdobione miedzianymi trójkątami. Zachowała się też miedziana struktura łącząca dyszel z ośką. Ma ona rozgałęziający się widłowo kształt, a ku górze wychodzą z niej tuleje do montażu drzewców.
Człowiek z Daimabad, obecnie w Mumbaju (Prince of Wales Museum), źródło: harappa.com W Daimabad (Maharasztra) wśród artefaktów z brązu odnaleziono figurkę człowieka jadącego na rydwanie ciągnionym przez woły. Datowanie jej jest niepewne, przypuszcza się, że pochodzi z późnego okresu harappańskiego (2000-1500 p.n.e.). Ciekawa jest wysoka konstrukcja kosza wozu oraz figurka zwierzęcia na początku dyszla.
Egipt i Hetyci (1400 p.n.e.)
Rydwan z grobu Tutanchamona, Muzeum w Luksorze (źródło: wikimedia). Rydwan z grobowca Yuyi (teść Amenhotepa III), kopia oryginału: Metropolitan Museum of Art, oryginał: muzeum w Kairze, źródło: (Yadin 1963:191). Rydwan 1405-1370 p.n.e. odnaleziony w Egipcie, prawdopodobnie jako dar lub łup zdobyty na Kananejczykach, źródło: (Wise 1981:31). Egipcjanie prawdopodobnie zetknęli się z rydwanami dzięki Hyksosom. Szybko rydwan stał się prestiżowym egipskim sprzętem bojowym, udoskonalonym dzięki pomysłowości tamtejszych inżynierów. To w Egipcie zastosowano po raz pierwszy siodło jarzma, a od 1400 r. wprowadzono lżejsze koła o sześciu szprychach (Yadin 1963:213). Właśnie w Egipcie, dzięki sprzyjającemu klimatowi, zachowały się najstarsze całe rydwany. Cztery z nich odnaleziono w grobie Tutanchamona. Na zdjęciu tzw. rydwanu kananejskiego, warto zwrócić uwagę na konstrukcję i umiejscowienie długiej ośki (1,53 m). Przymocowana jest ona do tylnego skraju platformy, co zapewnia stabilność i lepszą manewrowość.
Hetyci (1300-900 p.n.e.)
Rydwany hetyckie na reliefie z Ramesseum, bitwa Ramzesa z armią Hetytów (1290-1223 p.n.e.), źródło: (Yadin 1963:239). Rekonstrukcja tablicy z kości słoniowej z Megiddo (Izrael), XIII w. p.n.e., Rockefeller Museum, źródło: (Yadin 1963:206). Rydwan neohetycki, Orthostat z Carchemish, ok. IX p.n.e. Muzeum Hetytów w Ankarze, źródło: (Yadin 1963:366). Rydwan neohetycki, Orthostat z Lwiej Bramy w Malatia, ok. IX w. p.n.e. Muzeum Hetytów w Ankarze, źródło: (Yadin 1963:367) Rydwany hetyckie na reliefie z Ramesseum przedstawiają lekkie rydwany sześcioszprychowe ciągnięte przez cztery konie. Każdy z nich wiezie trzech wojowników: woźnicę, oszczepiarza i tarczownika. Tarczownicy chronią rydwan tarczami z wycięciami po bokach. Rydwany na reliefach neohetyckich są inspirowane asyryjskimi. Najczęściej znajduje się w nich dwoje ludzi: woźnica i łucznik. Przedstawiają sceny walki i polowania.
Reliefy neoasyryjskie (883-631 p.n.e.)
Rydwany asyryjskie (źródło: Dezso, 2012, ilustracje uzupełniające). Przedstawienia rydwanów na reliefach asyryjskich są tak liczne i bogate w detale, że dają pełne wyobrażenia o ich zastosowaniu, ewolucji i konstrukcji. Są rydwany typu paradnego, stosowane na polowaniach czy wojenne. Te ostatnie najczęściej mają 6 lub 8 szprych, są lekkie i czasem zaopatrzone w proporzec z godłem. W rydwanie znajduje się cały arsenał broni. Do boków przytroczone są kołczany ze strzałami, w których znajdują się również topory. Dowódcza rydwanu (bel narkabti) miał pod sobą trzech lub czterech ludzi.  Woźnica (mukil apāte) trzyma lejce a często i bat, główny rycerz strzela z łuku, a tarczpwmol zajmuje się ochroną. Niekiedy w rydwanie stoi aż dwóch tarczowników. Ilość koni w rydwanach asyryjskich ewoluowała od Aszurnasirpal II (2 ludzi, 2 lub 3 konie) do Aszurbanipal (4 ludzi, 4 konie). Mocowanie na rydwanie sztandaru świadczy o jego wyższej randze nad innymi formacjami. Sztandar nie pojawia się w kawalerii czy piechocie.
Etruskowie (530 p.n.e.)
Rydwan etruski z Monteleone, ok. 530 r. p.n.e., Metropolitan Museum of Art, New York (źródło: wikimedia). Rydwan z Monteleone jest najlepiej zachowanym starożytnym rydwanem. Został odnaleziony w grobowcu. W całości jest wykonany z brązu, ze wspaniałymi tłoczeniami dającymi wyobrażenie o etruskiej sztuce. Tłoczone motywy zaczerpnięte są z ikonografii homeryckiej. Rydwan ma dziewięć szprych, czym różni się od klasycznych greckich (4 szprychy), egipskich (6 szprych), perskich (8 szprych) czy celtyckich (12 szprych).
Reliefy i artefakty Achemenidów (559-330 p.n.e.)
Dariusz I na w rydwanie na polowaniu, odcisk pieczęci, podpis w staroperskim, elemickim i babilońskim, British Museum (źródło: wikimedia). Złoty model rydwanu znad Amu-darii (Oxus), z rejonu Takht-i Kuwad, Tadżykistan, okres Achemenidów, V-IV w. p.n.e., British Museum, źródło: wikimedia). Rydwany na reliefach achemenidzkich nie odbiegają zasadniczo od neoasyryjskich i neohetyckich. Koła mają ośmioszprychowe, ośka montowana jest na tylnym skraju platformy. Złoty model rydwanu z okresu Achemenidów posiada kilka intrygujących szczegółów. Dziewięcioszprychowe koła wyposażone są w wypustki (widać je również na rydwanie z pieczęci polującego Dariusza I), umieszczane na obręczy, być może w celu lepszej przyczepności. Co ciekawe, takie wypustki posiadają również koła (cakra) na najstarszych monetach indyjskich i wyobrażeniach buddyjskiego koła prawa. Najciekawszym elementem, niespotykanym w innych rydwanach jest siedzisko przedstawione w postaci złotego paska biegnącego od frontu do tyłu rydwanu. Może to właśnie takie siedziska określa rygwedyjski termin garta czy pojawiający się w MBh upastha? Rydwan ciągną cztery konie mocowane do dwóch dyszli przy pomocy jednego pojedynczego jarzma czteroczłonowego. Może to właśnie te dyszle określa sanskrycki termin vāṇī występujący w liczbie podwójnej i nazywający jakieś „żerdzie” rydwanu? Mogą to też być pārṣṇi – boczne dyszle. Konie do nich przytwierdzone były strzeżone przez bocznych woźniców (pāṛṣṇisārathi).
Rzeźba i artefakty od Mauriów do Kuszanów (320 p.n.e.-267 n.e.)
Szprychowe koła wozu, Taksila Museum (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018). W Muzeum w Taksili znajdują się szprychowe koła wozu połączone metalową ośką.
Bhārhut, Madhya Pradesh, kolumna z czczeniem dharmaćakry, okres Śungów (100-80 p.n.e), czerwonawo-brązowy piaskowiec, obecnie w Muzeum w Kalkucie (źródło: wikimedia). Na jednym z najstarszych wyobrażeń rydwanu w Indiach widzimy zaprzęg czterokonny, w którym stoją cztery osoby. Nad grzbietami koni symbolicznie przedstawione jest jarzmo. Ośka umieszczona jest bliżej środka platformy, choć może być to licentia poetica rzeźbiarza. Z przodu banda jest wyraźne podwyższona. Tej części trzyma się rydwannik i to ona ochrania go od dołu do pasa. Nad rydwanem góruje parasol.
Bhājā, Mahārāṣṭra, Bóg słońca (po lewej), Indra (po prawej) strzegący wejścia do wihary nr 19 (100-70 p.n.e.) (źródło: wikimedia). Paradny rydwan Słońca z wihary w Bhājā ciągnięty jest przez cztery konie. Choć relief jest mocno zniszczony na pozostałej jednej trzeciej koła odnajdujemy 7 szprych, co znaczy, że mogło ich być ok. 21. Podobna ich ilość znajduje się na rydwanach z Sanchi. Jedna z postaci wachluje woźnicę ćamarą (wachlarz z włosia jaka). Nad rydwanem widać ukośnie umieszczony parasol, co sugeruje, że mógł nie być on stałą częścią wozu.
Bóg słońca na reliefie z ogrodzenia ze świątyni w Bodh Gaji, II-I p.n.e. (źródło: wikimedia). Bóg słońca, Gandhara I-II w. (źródło: wikimedia). Na reliefie z Bodh Gaji widzimy rydwan Boga słońca  portretowany od frontu z rozbiegającymi się końmi. Kosz rydwanu przyjmuje kształt rozwiniętego lotosu.
Sanchi, brama południowa, król Aśoka odwiedza Ramagramę, by zabrać relikwie Buddy, fragment (50-0 p.n.e.) (źródło: wikimedia). Sanchi, brama południowa, wojna o relikwie Buddy w Kushinagarze, fragment (50-0 p.n.e.) (źródło: wikimedia). Sanchi, brama północna, lewa kolumna, orszak królewski opuszcza Radźagryhę, prawdopodobnie król Bimbisara lub Ajataśatru odwiedza Buddę na wzgórzu Gridhrakuta (źródło: wikimedia). Sanchi, brama południowa, procesja króla Aśoki (źródło: wikimedia), Sanchi, brama zachodnia, kuszenie Buddy i ucieczka armii Mary (50-0 p.n.e.) (źródło: wikimedia). Rydwany w Sanchi mają charakterystyczny obły kształt boków i przedniej bandy rydwanu. Ich krawędzie zdobi powtarzający się motyw. Może to ten obły przód bandy rydwanu nazywa się w sanskrycie bandhura (vandhura). Termin ten często występuje z wyrazem daṇḍaka (uchwyt parasola, drzewce sztandaru) i oznacza coś zakrzywionego, a jako vandhura miejsce woźnicy. Miedziane mocowanie dyszla do osi rydwanu odkryte w Sinauli wskazuje, że było ono połączone z tulejami służącymi do mocowania drzewców parasola i sztandaru. To wyjaśniałoby współistnienie terminów bandhura i daṇḍaka. Na reliefie przedstawiającym wojnę o relikwie Buddy widać przy kole rydwanu karła lub chłopca, który może być osobą strzegącą kół. Takie osoby MBh nazywa cakra-rakṣa (termin występuje 28 razy) lub cakra-goptṛ (wspomniany raz). Znajdowali się oni po dwóch stronach rydwanu, a ich zadaniem była ochrona kół przed zniszczeniem. Ich odpowiednikami w przypadku słoni byli „obrońcy nóg” (pādarakṣa). Rydwany w Sanći zaprzężone są najczęściej w dwa konie. Koła posiadają liczne szprychy. Podczas procesji często jedna osoba trzyma w ręku ćamarę, a nad rydwanem wznosi się niewielki parasol pełniący raczej rolę prestiżową niż ochronną. Procesji może towarzyszyć grupa muzyków z fletami i werblami.

Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego

Części rydwanu (szkic z: Crouwel 1981).

W Rygwedzie pojawiają się rydwany. Jeżdżą nimi bogowie tacy jak: Indra, Ogień (Agni), Słońce (Surja), którego woźnicą jest Aruṇa, czy Jutrzenka (Uśas) (RV 6.61.13). Są one wykonane z drzewa kimśuka, śalmali (RV 10.85.20), khadira i śiṃśapā (RV 3.53.19). Terminologia używana na określenie części rydwanu jest odmienna niż w MBh. Autorzy przywiązują sporą wagę do budowy koła, a szczególnie mechanizmu umożliwiającego jego ruch:

• kha – otwór, w którym umieszczona jest ośka,
• nābhi – piasta,
• pradhi – wewnętrzna obręcz spajająca szprychy, zbiór szprych (?),
• āṇi – trzpień mocujący koło do ośi (inwokacja do Aitereya-upaniszady oznajmia, że dwoma trzpieniami rydwanu Wedy są mowa i umysł – vedasya me āṇī sthaḥ),
• pavi – obręcz.

Rygwedyjskie lejce metaforycznie łączą się z promieniami światła i nazywane są raśmi lub raśanā. Siedzenie rydwanu to garta (metonimicznie może określać cały rydwan). Śamyā to sworznie lub drewniane kołki używane do przytraczania jarzma do zwierzęcia. Pojawia się też określenie na przód dyszla – prauga.

Terminy te znikają w MBh lub jak pradhi pojawiają się tylko w kontekstach archaicznym (opis rydwanu czasu). Jednak używane są liczne inne, których znaczenie również dalekie jest od jasności. W partiach batalistycznych często wymieniane są części rydwanu, głównie jako elementy bitewnego pobojowiska (np. 7.35.31-34; 7.37.5-6). Poniżej zebrane są terminy związane z rydwanem i podzielone na cztery działy:

1. struktura rydwanu i podwozie,
2. platforma i jej wyposażenie,
3. koło.

Proporzec z godłem i parasol, które są esencjonalną częścią rydwanu indyjskiego, zostały omówione osobno. Warto zwrócić  uwagę na indyjską specyfikę rydwanu, która jawi się nam tak z literatury, jak i z nielicznych artefaktów. Indyjskie rydwany na reliefach zdają się posiadać parasole montowane do konstrukcji wozu. O przytwierdzonych do rydwanu proporcach wraz z godłami często wspominają autorzy MBh. Odkryty w Sinauli rydwan potwierdza istnienie miedzianych tulei przytwierdzanych do konstrukcji łączącej dyszel z osią. Owa łącząca konstrukcja ma rozwidlający się kształt i tworzy z ośką widłowy trójkąt. Niejasny termin triveṇu („trójbambusy”) pojawiający się w MBh na określenia jakiejś części rydwanu, może właśnie nazywać to łączenie lub trzy tuleje do umieszczenie drzewców.

Kosz rydwanu to adhiṣṭhāna. Termin wskazuje na dominującą pozycję jaką zajmuje rydwannik („stanie ponad”, „podstawa”, „autorytet”). Na kosz rydwanu, a szczególnie jego wnętrze wskazuje również termin nīḍa. Często połamana wala się po polu bitwy wraz z innym częściami rydwanu. Można z niej strącić rydwannika – w takim kontekście może również oznaczać ławę rydwanu. Rygweda i MBh wspominają o siedzeniu znajdującym się w rydwanie (garta, upastha). Choć jest to element niespotykany w rydwanach bojowych, to przykład modelu rydwanu Achemenidów z Takht-i Kuwad pokazuje, że takie rozwiązania mogły być stosowane w Persji.

Do kosza rydwanu mocowany jest dyszel (īṣā, dhur). W przypadku rydwanów czterokonnych (kwadryga),  rydwan posiadał boczne dyszle (pārṣṇi), do których mocowane były boczne konie, prowadzone przez osobnych woźniców (pārṣṇisārathi).

Niejasny termin bandhura (vandhura) często występujący z wyrazem daṇḍaka (uchwyt parasola, drzewce sztandaru) może oznaczać obłą przednią bandę, której trzyma się rydwannik i która chroni go od pasa w dół. Dwa kolejne niejasne terminy to anukarṣa i jaṅgha. Pierwszy, biorąc pod uwagę jego etymologię („przyciąganie”), może oznaczać łączenie dyszla z ośką lub całe podwozie rydwanu. Drugi termin oznacza „goleń”, występuje też jako element struktury łóżka. W rydwanie może być jakąś częścią platformy.

struktura i podwozie
nazwa sanskrycka	liczba wzmianek w MBh	tłumaczenie terminu
īṣā	44	dyszel (podwójny lub widełkowy), drąg często w połączeniu z terminem yuga (jarzmo)
dhur	27	dyszel środkowy (w przypadku rydwanu czterokonnego)
pārṣṇi	17*	dyszle boczne w przypadku rydwanu czterokonnego,
akṣa	40	oś
yuga	411*	eon zaprzężenie, para jarzmo posiada środek (madhya) i wiązanie (saṃnahana) (7.72.25)
kūbara	23	przód dyszla lub rama, do której mocuje się jarzmo
yoktra	20	wiązanie jarzma, sznur łączący zwierzę z dyszlem występuje często z raśmi (lejce)
anukarṣa	18	przyciągnięcie spód rydwanu / drewniana ośka mocowanie dyszla do ośki (?)
jaṅgha	16*	goleń, filar cześć łóżka jakaś część rydwanu
triveṇu	9	„trójbambus" / „trójwiązanie” trójczłonowe mocowanie dyszla do osi (?)

• *Liczba z gwiazdką oznacza, że kategoria jest homonimem – ma również inne znaczenia, a więc liczba wzmianek nie jest ścisła.

platforma i jej wyposażenie
nazwa sanskrycka	liczba wzmianek w MBh	tłumaczenie terminu
adhiṣṭhāna	32	platforma, kosz miejsce do stania dla wojownika
upastha	18	dobrze chroniona wewnętrzna część pośladki, genitalia (szczególnie kobiece) siedzisko, ława
bandhura	14	zdobny, piękny, zaokrąglony; występuje zazwyczaj z daṇḍaka
nīḍa	12	siedziba, schronienie wnętrze kosza rydwanu siedzenie, ława
vandhura	2	przednia część rydwanu, miejsce na końcu dyszla, siedzisko woźnicy
upakaraṇa upaskara	39 19	ornamenty, zdobienia osprzęt, utensylia, akcesoria,  wyposażenie
apaskara	3	odbyt, kał jakakolwiek cześć wozu, np. koło

koło
nazwa sanskrycka	liczba wzmianek w MBh	tłumaczenie terminu
cakra	330*	koło
nemi	63	obręcz często wiązana z hałasem (ghoṣa, svana)
ara	9	szprycha
nābhi	39*	pępek piasta
kha	173*	przestwór otwór w kole do umieszczenia ośki
pradhi	4	(wed.) obręcz spajająca szprychy, zbiór szprych (?) w MBh pojawia się tylko w kontekście rydwanu-czasu

• *Liczba z gwiazdką oznacza, że kategoria jest homonimem – ma również inne znaczenia, a więc liczba wzmianek nie jest ścisła.

Obsługa rydwanu

Z obsługą rydwanu były związane następujące osoby:

1. rydwannik odpowiedniej rangi (ardharatha, ratha, atiratha)
2. woźnica (sārathi, sūta)
3. jeden lub dwóch woźniców bocznych (pārṣṇisārathi)
4. dwóch strażników kół (cakrarakṣa)
5. straż tylnia (pṛṣṭhagopa)
6. dworzanin donoszący broń (śastropanāyin)

Na wczesnej rzeźbie indyjskiej rydwany zaprzężone są w dwa lub cztery konie, a w przypadku rydwanu słońca zdarza się ich pięć. W przypadku czterech koni potrzebują dodatkowych bocznych woźniców (pārṣṇisārathi). MBh wymieniając konie najczęściej podaje ich cztery imiona, co może świadczyć o popularności takich właśnie zaprzęgów.

---