Bhāṇḍa – rząd koński i słoniowy

Informacje wstępne

Konie udomowiono prawdopodobnie w kulturze Botai na terenie północnego Kazachstanu (3700-3100 p.n.e.). Na zębach tamtejszych końskich czaszek odkryto ślady starcia szkliwa po wędzidle (Outram i in. 2009). Ekspansja udomowionego konia wiąże się z historią ludów indoeuropejskich. Pierwsze użycie koni poświadczone jest w zaprzęgu rydwanu, zanim zaczęto jeździć wierzchem. Kości pochowanych wraz z wojownikami i rydwanami koni odnajdujemy w grobach z kultury Sintaszta-Pietrowka (2100-1700 p.n.e.) (Parpola i Carpelan 2005).

Najstarszą częścią rzędu końskiego jest uzda. W Egipcie i Asyrii jeżdżono końmi na oklep lub na cienkim czapraku przytrzymywanym popręgiem lub opaską obejmującą pas piersiowy i koński zad. W Asyrii czapraki te były szykowne i bogato zdobione. Wczesną formę skurzanego siodła używanego wraz z kropierzem opracowali Śakowie (siodło z kurhanu w Pazyryku, IV-III w. p.n.e.). Siodło z drewnianym stelażem pojawia się w Chinach ok. 200 p.n.e. Najstarszym przykładem użycia takiego siodła w Europie jest „czterorożne” siodło rzymskie (posiadało po dwie wypustki na łęku tylnim i przednim) używane w I w. p.n.e. (Gawronski 2004).

Podniesienie jeźdźca powyżej grzbietu konia i rozłożenie ciężaru na wyższą i niższą część kręgosłupa otworzyło drogę do upowszechnienia się strzemion. Zaczątkiem strzemienia były skórzane paski z pętlą na paluch u nogi mocowane u dołu siodła. Widoczne są one na wczesnych reliefach indyjskich z przełomu er (Beatie 1981:28). Kuszanowie w II w. stosowali strzemiona „platformowe” (stopę stawiano na platformie). Najwcześniejsze strzemię podobne współczesnym pochodzi z grobowców dynastii Jin z Chin (302 r.). W VI w. upowszechniło się ono dzięki ludom indoirańskim.

Udomowienie słonia nastąpiło w cywilizacji harappańskiej ok. 2000 p.n.e. Słonie bojowe początkowo były specyfiką subkontynentu indyjskiego. Choć źródła archeologiczne wskazują, że słoń azjatycki w starożytności występował na Bliskim Wschodzie (szkielety słoni odnajdywane są w Syrii i Turcji, Çakırlar & Ikram, 2016, s. 167–183), to brak wyobrażeń jego użycia w sztuce wojennej Asyrii. Aleksander ze słoniami spotyka się po raz pierwszy podczas bitwy pod Gaugamelą, gdzie 15 tych zwierząt umieszczono pośrodku formacji. Jednak ich użycie na większą skalę (według różnych źródeł 85 lub 200 słoni) zobaczył dopiero w Gandharze podczas bitwy nad rzeką Hydaspes. Według ówczesnych źródeł król Magadhy posiadał 6 000 słoni bojowych (Arrian 1884).

Oswojenie słonia afrykańskiego doprowadziło do upowszechnienia słoni bojowych w Afryce i na Bliskim Wschodzie. Słonie bojowe stosowali Seleucydzi i Ptolemeusze. Brały one udział w wojnach punickich (264-146 p.n.e.), gdzie zostały wyposażone w wieżę oraz zbroję. Tam też Rzymianie nauczyli się skutecznie walczyć z oddziałami szarżujących słoni (np. ranienie miękkich części zwierzęcia, by wzbudzić w nich panikę).

Historia

Późny okres harappański (1900-1300 p.n.e.)
Kultura harappańska prawdopodobnie nie znała konia. Terakotowe figurki tych zwierząt z Lothal mogą być półosłem (kułan azjatycki, onager  – Equus hemionus). Konie pojawiają się jednak u schyłku kultury harappańskiej. Ich kości znajdowane są w wierzchnich warstwach Mohendżo Daro. Słoń indyjski jest częstym motywem na pieczęciach harappańskich. Sugeruje to jego wczesne udomowieniu w Dolinie Indusu.	Terakotowy koń z Lothal, późny okres harappański, źródło: http://www.geocities.ws/ifihhome/articles/bbl002.html Pieczęć ze słoniem z Mohenjo-daro, źródło: https://www.harappa.com/privacy-policy
Tepe Sialk i Rygweda (1200-1100 p.n.e.)
Na stanowisku Tepe Sialk (Iran) (1200-1100 p.n.e.) pojawiają się malowane wyobrażenia koni i jeźdźców. Wraz ze zmarłymi grzebie się uprzęż końską (wędzidła, dzwonki, napierśniki) (Allchin i Allchin 1973:290) Rygweda zna słonia jako zwierzę wierzchowe. Dosiada go główne bóstwo panteonu wedyjskiego – Indra.	British Museum, ceramika malowana, Tepe Sialk, X-IX w. p.n.e., źródło: https://www.britishmuseum.org/collection/object/W_1937-0410-1
Reliefy neoasyryjskie (883-631 p.n.e.)
Kawaleria neoasyryjska była jedną z podstawowych formacji militarnych. Jeżdżono najczęściej na oklep lub na czaprakach. Reliefy przedstawiają jazdę w parach – jeden wojownik walczy, drugi utrzymuje stabilność obu koni. Na niektórych reliefach przedstawiane są kropierze okrywające konia od grzywy po ogon. Były one wiązane na piersi i zadzie zwierzęcia. Raczej nie pojawia się popręg. Czapraki były bogato zdobione i świadczyły o społecznej pozycji wojownika. Widzimy też pióropusze wieńczące końskie głowy, frędzle, dzwonki, naszyjniki, napierśniki i liczne zdobienia upiększające koński rząd.	Asyryjska kawaleria, czasy Aszurnasirpala II (865–860 p.n.e.), relief z Nimrud, British Museum (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Military_history_of_the_Neo-Assyrian_Empire) źródło: (Dezso, 2012): ilustracje uzupełniające.
Reliefy Achemenidów (559-330 p.n.e.)
Na reliefie z Naghsz-e Rostam konie mają czapraki lub siodła wiązane pod brzuchem. Może świadczyć to o użyciu popręgu. Zdobne pasy przytrzymujące siodło biegną również przez pierś i zad koński.	Achemenidzki kawalerzysta z Hellespontu, sarkofag Altikulac’a, wczesny IV w. p.n.e. (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Achaemenid_Empire) Ahura Mazda (po prawej) przekazuje Ardaszirowi I pierścień władzy, Naghsz-e Rostam, III w. p.n.e. (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Ahura_Mazda)
Śakowie (IV w. p.n.e.)
Wczesną formę siodła – dwie skórzane poduszki po bokach przytroczone popręgiem, bogato zdobione elementami z rogu i utwardzonej skóry oraz filcowy czaprak z motywami zwierzęcymi – opracowali Śakowie. Takie siodło zostało odkryte w jednym z kurhanów w Pazyryku, IV-III w. p.n.e.	Rekonstrukcja siodła i uprzęży z kurhanu w Pazyryku, źródło: http://depts.washington.edu/silkroad/museums/shm/shmpazyryk.html
Rzeźba i artefakty od Mauriów do Kuszanów (320 p.n.e.-267 n.e.)
W Muzeum w Taksili odnajdujemy części końskiej uprzęży oraz kolekcję dzwonków, które mogły być przytraczane do uprzęży końskiej lub słoniowej.	Muzeum Taksili, Sirkap, części rzędu końskiego i kolekcja dzwonków, II p.n.e. – II n.e., źródło: zdjęcia autora.
Na reliefach stupy w Bhārhut pojawia się sporo dosiadanych słoni. Jeden z piękniejszych przykładów to procesja słoni z relikwiarzem ze wschodniej bramy. Słoń ma dekorację okalającą guzy, dzwonki przytroczone do szyi, a na jego nogach pojawiają się bransolety. Drugi intrygujący obraz jest ilustracją małp dosiadających słonia (Małpia dźataka). Detale ukazują sposób pętania słonia (popręg), przytraczania obiektów do jego trąby i kierowania nim przez kornaka (tu małpą) przy pomocy długiego ankusa.	Bhārhut, Madhya Pradesh, wschodnia brama (vedikā – wysokość ok. 3 m), okres Śungów (100-80 p.n.e), czerwonawo-brązowy piaskowiec, obecnie w Muzeum w Kalkucie, źródło: (Huntington i Huntington 1985:67). Bhārhut, Madhya Pradesh, okres Śungów (100-80 p.n.e), małpy dosiadające słonia, „małpia dźataka”, obecnie w Muzeum w Kalkucie (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Bharhut).
Obraz Indry dosiadającego słonia w kompleksie Bhājā przedstawia detale kropierza. Jest on zakończony grubą fałdą materiału (sznurem?) i przepasany sznurem (popręgiem?) pod brzuchem. Na reliefie widać sposób dosiadania słonia. Przedni jeździec kieruje słoniem przy pomocy ankusa (w tym przypadku wadźry), tylni siedzi w pozycji kucznej.	Bhājā, Mahārāṣṭra, Bóg słońca (po lewej), Indra (po prawej) strzegący wejścia do wihary nr 19 (100-70 p.n.e.) (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Bhaja_Caves)
Na wedice stupy w Bhārhut przedstawiony jest jeździec na koniu z proporcem. Koń poza dekoracyjną uzdą posiada czaprak lub siodło wiązane na piersi i zadzie zdobnymi łańcuchami podobnymi do widzianych na reliefie z Naghsz-e Rostam. Na reliefach w Sanchi  w scenach parad i batalistycznych dominują wizerunki słoni, ale towarzyszą im jeźdźcy na koniach. Głowy koni często dekorowane są pióropuszami z włosia.	Bhārhut, Madhya Pradesh, wschodnia brama (vedikā – wysokość ok. 3 m), okres Śungów (100-80 p.n.e), czerwonawo-brązowy piaskowiec, obecnie w Muzeum w Kalkucie (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Bharhut). Stupa nr 2, z napisami w kharoszti, co sugeruje udział Gandharczyków w jej architekturze; medalion z jeźdźcem, ok. 115 p.n.e., źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi).
Zaczątkiem strzemienia były skórzane paski z pętlą na paluch u nogi mocowane u dołu siodła stosowane w II w. p.n.e. w Indiach. Widać je na wczesnych reliefach indyjskich z Sanchi (II w. p.n.e.), co jest najwcześniejszym użyciem protostrzemion (Azzaroli 1985:156). Przedstawione na reliefie siodło jest grube, podnosi się na łęku przednim i tylnym, łączy się na brzuchu konia dwoma popręgami. Może to wskazywać na siodło o złożonej strukturze, a nie tylko prosty czaprak.	Sanchi, stupa nr 1, brama zachodnia, kuszenie Buddy i ucieczka armii Mary (50-0 p.n.e.) (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi).
Rzeźby z  Sanchi przedstawiają drobiazgowo i ze znawstwem sposób dosiadania, prowadzenia i wygląd słoniowego rzędu. Słonie przykryte są czaprakami, często mają udekorowane guzy, na ich szyjach widać pierścienie na wzór obroży, a  po bokach szyi zwisają sporej wielkości dzwonki. Słonia dosiada dwójka lub trójka osób. Pierwszy z nich trzyma w ręku ankus i kieruje słoniem. To, że jest większy w porównaniu z innymi sugeruje pozycję głównego wojownika. Człowiek z tyłu zajmuje mało wygodną pozycję, siedzi w kucki i najczęściej w swych rękach dźwiga proporzec z godłem lub parasol. Środkowy, jeśli się pojawia, pełni funkcję pomocniczą, często trzyma dodatkowy oręż. Rzeźba na kolumnie bramy wschodniej przedstawia detale wyglądu rzędu słoniowego: długi kropierz i lina go mocująca, zdobna girlanda wieńcząca guzy, pasy udrapowanego materiału po bokach i  ozdobne łańcuchy zwisające przed jego uszami.	Sanchi, stupa nr 1, brama zachodnia, kuszenie Buddy i ucieczka armii Mary (50-0 p.n.e.) (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi)   Sanchi, stupa nr 1, brama południowa, wojna o relikwie Buddy w Kushinagarze (50-0 p.n.e.) (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi) Sanchi, stupa nr 1, kolumna bramy wschodniej (50-0 p.n.e.) (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi)
Strzemiona „platformowe” były używane przez Kuszanów w II w., co możemy zobaczyć na pieczęci z karneolu wyobrażającej jeźdźca z epoki (ok. 150 r.)	Kuszański szlachcic Adsho, pieczęć z karneolu, ok. 150 r., British Museum, źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Stirrup#cite_ref-Azzaroli156_16-0

Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego

W MBh pojawiają się nazwy części uprzęży (np. MBh 7.35.34-35), jednak ich precyzyjna identyfikacja jest stosunkowo trudna. Zdaje się, że niektóre terminy funkcjonują w swych węższych i szerszych znaczeniach. Bhāṇḍa to może być cały rząd koński, ale też jedynie uprząż czy uzda.

Termin kakṣyā wywodzi się od kakṣa (miejsce ukryte, pacha, pas) i oznacza pasek, ogrodzenie, opasanie, a w uprzęży – popręg. Użycie popręgu zarówno w przypadku słoni, jak i koni zdaje się w Indiach powszechne i jest zaświadczone już na najstarszych reliefach. MBh używa tego terminu w złożeniu baddha-kakṣyā (z zapiętym pasem). Jest on często określony jako złoty (suvarṇa, hiraṇya, rukma) i pojawia się zarówno w kontekście koni jak i słoni. W tym drugim przypadku może towarzyszyć mu słowo graiveya – łańcuch wokół szyi słonia, który również zdaje się być częścią uprzęży, a nie tylko elementem ozdobnym. Z kontekstów wydaje się, że metonimicznie (część za całość) autorzy tym terminem określają całą konstrukcję osidłania, której głównym elementem jest popręg. MBh (np. MBh 4.50.15, 7.6.9) informuje nas, że kakṣya znajduje się na szczycie proporca (dhvajāgra) Karny. Więc raczej nie był to tylko pas, a całe skomplikowane wiązanie opasujące zwierzę.

Czaprak to derka umieszczana pod siodłem, by chronić ciało zwierzęcia przed obtarciami, natomiast kropierz to tkanina zakrywająca konia lub słonia poza pyskiem i ogonem. MBh wymienia aż pięć terminów oznaczających koce, materiały i derki, które pojawiają się również w kontekście batalistycznym. Występują razem lub osobno. Najczęściej pojawia się termin kambala, który oznacza przede wszystkim wełniany koc, ale czasem wymieniany jest na liście słów oznaczającymi zbroję i części uprzęży (MBh 7.35.34). Specyficznym wełnianym kocem jest  rāṅkava, który ma być wykonany z sierści pewnego gatunku antylopy, ale może również oznaczać po prostu wełnianą derkę. Termin kutha zdaje się być bardziej jednoznaczny i wskazuje na barwiony materiał okrywający zwierzęta, czyli kropierz. Często towarzyszą mu termin paristoma – może to być koc lub poduszka. Podobne znaczenie ma termin āstara (nakrycie, dywan, poduszka). Oba mogą wskazywać na rodzaj poduszek umieszczanych dla wygody lub bezpieczeństwa jako element siodła. Tym bardziej, że oba występują w kontekście siodła końskiego (MBh 6.92.72, 8.14.48 – aśvāstaraparistoma). Na reliefach z wczesnej rzeźby indyjskiej widzimy, że słonie bywają w pełni okryte kropierzami, natomiast konie wyposażone są w derki do siedzenia (czaprak) lub siodła.

Termin abhīśu (abhīṣu) jednoznacznie wskazuje na lejce i najczęściej w MBh pojawia się w złożeniu „z lejcami w dłoni” (abhīśuhasta) oznaczającego rydwannika powożącego końmi. Również na lejce wskazuje termin raśmi, który w takim znaczeniu używany był w Rygwedzie. Jednak przede wszystkim znaczy on promienie słońca lub księżyca, a dopiero metaforycznie wskazuje na lejce.

Termin graiveya najczęściej występuje wraz z kakṣyā, co skłania do kojarzenia go z częścią uprzęży. Pochodzi on od słowa grīva (szyja) i może oznaczać rodzaj popręgu wiązanego pod szyją słonia.

Z wyobrażeń na reliefach widać, że słonie i konie były bogato ozdabiane. W MBh pojawia się termin oznaczający pukle włosów w formie pióropuszy przytraczane do końskich głów (prakīrṇaka). W kontekście ozdób pojawiają się również dzwonki (ghaṇṭā) troczone do koni i słoni oraz pukle włosia jaków (cāmara) używane jako wachlarze do odganiania insektów, ale również jako element upiększający.

części rzędu końskiego i słoniowego
nazwa sanskrycka		liczba wzmianek w MBh	tłumaczenie terminu
bhāṇḍa		50	- naczynie, gar, wiadro - rząd koński - uprząż / uzda (z wędzidłem)
kakṣyā		43	- pasek, ogrodzenie - popręg słoniowy / koński - popręg z siodłem (?)
āsana		(228)	- siodło końskie (9.22.69) lub słoniowe (7.167.14)
czaprak / kropierz	kambala	(25)	- wełniany koc, górne nakrycie
	kutha	16	- barwiona tkanina służąca jako okrycie zwierząt
	paristoma	15	- koc, poduszka
	rāṅkava	13	- wełniany koc z sierści antylopy raṅku
	āstara	4	- nakrycie, posłanie, dywan, poduszka
lejce	abhīśu abhīṣu	13 3	- lejce / wodze - uzda
	raśmi raśanā	(144) 4	- promienie (słoneczne lub księżycowe) - (wed.) lejce
graiveya		6	- łańcuch wokół szyi słonia - obroża
prakīrṇaka		5	- kępa włosów jako ozdoba dla konia, pióropusz
cāmara		(41)	- miotełka z włosów jaka - stosowana jako ozdoba lub wachlarz do odganiania owadów
ghaṇṭā		(34)	- dzwonki przytroczone do koni i słoni

Liczba w nawiasie oznacza, że kategoria jest homonimem – ma również inne znaczenia, a więc liczba wzmianek nie jest ścisła.

Części rzędu końskiego (obrazek to rekonstrukcja siodła i uprzęży z kurhanu w Pazyryku, źródło:

http://depts.washington.edu/silkroad/museums/shm/shmpazyryk.html):

Konie w MBh opisywane są jako dobrze ujeżdżone (svārūḍha) i posłuszne poleceniom jeźdźcy lub woźnicy. Najlepsze konie pochodziły z krajów: Sindhu (saindhava), Vanāyu (vanāyuja), Kāmboja, Āraṭṭa, Bāhlika oraz z gór (pārvatīya) (MBh 7.35.36), czyli terenów Sindhu, Pendźabu, Gandhary oraz pogórza Afganistanu, skąd prawdopodobnie były sprowadzane. Końskie kopyta (khura, wzmiankowane 22 razy) bywają posrebrzane (rūpyakhurā 7.58.18). Autorzy tekstu często wiążą je z hałasem, jaki wywołują.

Słonie często określone są terminem prabhinna (dosł. rozszczepiony, przeszyty – termin występuje w MBh 65 razy, często w porównaniach z postwerbium iva??) lub madāndha (ślepy z amoku). Cała fraza brzmi: prabhinna-karaṭā-mukha – „skroń i pysk przeszyty [zalany temporyną]” (MBh 6.13.33). Oznacza to słonia w czasie must (amoku), gdy jest szczególnie agresywny. Wówczas w ciele słonia wzrasta znacząco poziom testosteronu (nawet sześćdziesięciokrotnie), a z jego skroni cieknie temporyna (śuṇḍa 7.37.35). Przyczyny must nie są jasne, ale wiadomo, że nie są one powiązane z czasem rui samic.

Przykładem walki na słoniach może być szarża tych zwierząt pod wodzą słynnego wojownika dosiadającego słonia – króla Pragdżjotiszy (Prāgjyotiṣa) (MBh 7.19.17, 38-64). Kły słoniowe (viṣāṇa) wspomniane są w tekście 47 razy. Mogły być ostrzone lub nakładano na nie metalowe ostrza. Użycie słoni w bitwach w Indiach opisuje J.N. Sarkar (Sarkar 1960).