Kategorie boskiego oręża
Boski oręż i pociski możemy dalej podzielić na:
- należące do bogów
- przypisane klasom boskich istot
- związane z żywiołami i naturalnymi fenomenami
- wpływające na psychikę
Podział ten nie jest ścisły i jeden oręż można zaklasyfikować do kilku kategorii. Np. bogowie tacy jak Ogień, Wiatr czy Waruna władają orężem przynależnym żywiołom, a pociski wywołujące żywioły, użyte przez antybogów, rakszasów i gandharwów nazywane są formami ułudy (māyā), czyli wpływają na psychikę. Mimo tych zastrzeżeń, aby lepiej zorientować się w ogromie boskiego oręża występującego w eposie, warto pogrupować go w powyższe kategorie.
Oręż należący do bogów
Lista boskich broni jest tak samo długa jak lista bogów występujących w MBh. Podczas spalenia lasu Khandawa (Khāṇḍava), bogowie wspomagają Indrę walczącego z Ardźuną. Przy tej okazji bardowie podają listę ich ulubionych broni. Oto wymienieni bogowie i oręż, który chwytają, by potykać się z Ardźuną (1.218.29-35):
- Indra – vajra (piorun)
- Yama – kāladaṇḍa (maczuga)
- Kubera – śibikā („lektyka”)
- Varuna – pāśa (pęta)
- Śiva – vicakra („bezdysk”)
- Skanda – śakti (włócznia)
- Yāturāja – śakti (włócznia), khaḍga (miecz)
- Samīra (wiatr) – aṅkuśa (ankus)
- Aśvin – oṣadhī (zioła)
- Dhatṛ – dhanus (łuk)
- Jaya – musala (maczuga)
- Tvaṣṭṛ – parvata (góra)
- Aṁśa – śakti (włócznia)
- Mṛtyu – paraśvadha (topór)
- Aryaman – parigha (maczuga)
- Mitra – cakra / kṣuraparyanta (dysko o ostrych krawędziach)
- Pūṣan, Bhaga, Savitṛ – kārmuka, nistriṁśa (łuki i miecze)
Lista ta zaczyna się od najpopularniejszych bogów i ich oręża, ale stopniowo przechodzi ku przykładom rzadko pojawiających się w tekście lub niepojawiających się gdzie indziej. Biorąc pod uwagę częstość pojawiania się oręża na listach boskich broni, możemy przedstawić następującą listę bogów i ich oręża. Oręż przedstawiony na liście został użyty co najmniej kilka razy i udzielono go również innym bohaterom. Lista ułożona jest według zakładanej przez autorów mocy broni (od oręża najpotężniejszego do coraz słabszego) oraz częstości występowania. Po przecinku wymieniony jest różny oręż przypisany jednemu bogu:
| bóstwo | nazwa oręża |
| Śiva | pāśupata, śūla |
| Brahman | brahmaśiras |
| Viṣṇu | sudarśana, vaiṣṇava, nārāyaṇāstra |
| Indra | vajra, śakti |
| Yama | daṇḍa |
| Savitṛ | sāvitra |
| Tvaṣṭṛ | tvāṣṭra, pārvata |
| Varuṇa | vāruṇa |
| Āgni | āgneya, cakra |
| Vāyu | vāyāvya |
| Kubera | antardhāna |
| Parjanya | pārjanya |
Oręż przypisany klasom boskich istot
Oręż może przynależeć do całych klas boskich istot. Bohaterowie, pielgrzymując po świecie, trafiają do ich krain i uczą się sztuki władania bronią z poszczególnych regionów. Dla przykładu Ardźuna w pałacu Indry, poza typowym orężem bogów zapoznaje się z orężem następujących klas istot (3.164.29-30): Wasowie, Wiatry, sadhjowie, gandharwowie, węże, rakszasy, nairrytowie (vasu, marut, sādhya, gandharva, uraga, rakṣas, nairṛta). Autorzy nigdzie nie rozwijają tematu, jaka mogła być charakterystyka ich oręża. Jednak o orężu pewnych klas boskich istot posiadamy dodatkowe informacje:
1. antybogowie (āsura, daiteyāstra) – głównie posługują się ułudą (māyā). Przykłady jej użycia mamy podczas walki Niwatakawaćów (Nivātakavaca) z Ardźuną (3.20.16-18), Śalwy (Śālva) z Pradjumną (3.20.16-18) oraz potyczek Śakuniego (np. 7.29.15-26). Poszczególne typy ułudy opisywane są często jako „deszcz” (varṣa). Zalicza się do nich: deszcz kamieni (aśmavarṣa) czy deszcz pocisków (astravarṣa). Co ciekawe, na listach pojawia się ułuda ognia (agnimāyā), wiatru (vāyu) i wody (jalavarṣa, jalaughas), które to gdzie indziej opisane są jako pociski związane z żywiołami: ogniowy (āgneyāstra), powietrzny (vāyavyāstra) i wodny (salilāstra). Zdaje się, że autorzy ukazują tu swą stronniczość – faworyzują bohaterów, którym przypisują stosowanie pocisków, a dyskryminują antybogów, którzy stosują jedynie iluzje. Najpopularniejszą formą iluzji stosowanej przez antybogów, często wykorzystywaną jako kulminacja walki, gdy inne iluzje zawiodły, jest iluzja ciemności (tāmasa), zakrywająca wizję oponenta. Może jej towarzyszyć nieucieleśniony głos rzucający obelgi.
2. rakszasy (rākṣasa, astra – zawsze w l. mnogiej, 7.148.36) – rakszasowie, podobnie jak antybogowie, celują w różnych formach ułudy (māyā), czasem nazywanej wielką iluzją (mahāmāyā), choć ta ostatnia zdaje się przede wszystkim odnosić do sprowadzenia ciemności na oponentów (tāmasī), by nie mogli oni odróżnić swoich od wrogów. Przykłady ułudy rakszasów można znaleźć w walkach Ghatotkaćy oraz Alambuszy (np. 6.97.21-23). Jedną z dodatkowych ułud, poza stosowanymi przez antybogów, jest zwiększanie swej wielkości, w czym celuje Ghatotkaća.
3. gandharwowie (gāndharva) – tak jak antybogowie i rakszasy gandharwowie znani są ze stosowania ułudy (māyā), choć ma ona nieco inną naturę. Jednym ze specyficznych typów iluzji gandharwów jest bibhiszika (bibhīṣikā), jak wynika z nazwy: wywołująca panikę wśród wrogów. Jednak Ardźuna stwierdza, że skierowana przeciw znawcy broni (astrajña) nie odnosi rezultatu, ale znika jak mgła (phenavat) (1.158.24).
4. węże (nāgāstra) – oręż wężowy Ardźuna poznaje w pałacu Indry (uraga, 3.164.29-30). Autorzy nie informują jaka jest jego natura, jednak podczas walk Ardźuna pętami wężowymi (nāgapāśa) wiąże nogi swych oponentów niczym żelaznymi kajdanami (aśmasāramaya), blokując możliwość ich ruchu (8.37.21-24).
5. orły (sauparṇa) – orły i węże nie tylko w kulturze indyjskiej uważane są za odwiecznych wrogów (np. mezopotamski mit o Etanie). Oręż orli ściśle wiąże się z wężowym (nāgāstra). Użył go Suśarman, by uwolnić swą drużynę od pęt wężowych (nāgapāśa) wysłanych przez Ardźunę. Po przywołaniu pocisku pojawiły się orły (suparṇa), które pożarły węże (8.37.25-27).
6. guhjakowie (guhyakāstra) – MBh tylko raz wspomina o orężu guhjaków przy okazji pojedynku Paraśuramy z Bhiszmą (5.181.11). Paraśurama użył go, by pokonać pocisk wietrzny (vāyavya). Zazwyczaj antidotum na pocisk wietrzny jest zastosowanie pocisku górskiego (pārvata, śailāstra). Być może oręż guhjaków ma podobną naturę, gdyż guhjakowie jako orszak Kubery, identyfikowani są z górami.
Oręż związany z żywiołami i fenomenami
Podstawowy oręż związany z żywiołami, najczęściej pojawiający się w tekście, to:
1. ogniowy (āgneyāstra)
2. powietrzny (vāyavyāstra)
3. wodny (salilāstra, vāruṇāstra)
4. górski (pārvata, śailāstra)
5. słoneczny (sāvitra, viśoṣaṇa, ādityāstra, saura)
6. chmurny (pārjanyāstra)
Zadaniem tych pocisków jest przywołanie mocy danego żywiołu. To zapewne do nich nawiązuje Kryszna, tłumacząc Ardźunie naturę jaźni (BhG 2.23):
nainaṁ chindanti śastrāṇi nainaṁ dahati pāvakaḥ
na cainaṁ kledayanty āpo na śoṣayati mārutaḥ
„Ani miecz go nie przecina, ani ogień go nie spala,
nie zamacza go też woda, ani wiatr go nie wysusza.”
Oręż związany z żywiołami zdaje się być prototypowym boskim orężem. To on jest najczęściej wyobrażany i przywoływany przez wieszczów. Taką naturę ma większość pocisków użytych przez Ardźunę podczas turnieju ukazującego umiejętności książąt. Oto one wraz z opisem ich funkcji, zaproponowanym przez autorów (1.125.19-20):
- āgneya – tworzy ogień (vahni)
- vāruṇa – tworzy płyny (payas)
- vāyavya – tworzy wiatr (vāyu)
- pārjanya – tworzy chmury (ghana)
- bhauma – umożliwia wejście w ziemię (bhūmi)
- pārvata – tworzy góry (giri)
- antardhāna – czyni niewidocznym (antarhita)
Pośród nich nigdzie indziej nie wymienionym pociskiem jest ziemski (bhauma), który jest koniecznym uzupełnieniem listy głównych żywiołów. Za pocisk związany z przestworem, piątym żywiołem, można uznać pocisk antardhana, który ma powodować niewidoczność.
Nie jest jasne, czy bardowie mówiąc o orężu związanym z żywiołami, myślą o faktycznym przejawianiu się ognia, wody, ziemi i wiatru czy raczej o iluzji wykreowanej w psychice obserwatorów. Za pierwszą opcją przemawiają realne skutki opisywana po zastosowaniu tych różnych pocisków, natomiast za drugą częste klasyfikowanie ich jako ułudy (māyā). Jednak w takich wypadkach rzadko pojawia się termin pocisk (astra), a mowa jest o ich „deszczu” (varṣa):
- agnimāyā (złuda ognia)
- jalavarṣa (deszcz wody)
- jalaughas (powódź wody)
- aśmavarṣa (deszcz kamieni)
- jyotiṣa (światło)
Do tej kategorii można zaliczyć również pociski multiplikujące wypuszczone strzały, identyfikowane jako broń Indry: indrajāla / indrāstra / iṣujāla / śaravarṣa, bhārgavāstra
Pociski związane z fenomenami Ardźuna ciska przeciw Śiwie (Kirāta), który je połyka (jagrāsa). Większość z nich wspomniana jest w tekście tylko jeden raz (w innych miejscach pojawiają się: śaravarṣa, śailāstra i aśmavarṣa) i nie ma swego rozwinięcia, ale z ich nazw można domniemywać przypisywaną im funkcję (3.163.32):
1. sthūṇākarṇa – „palouszny”
2. ayojāla – „żelazna sieć”
3. śaravarṣa – „deszcz strzał”
4. śarolbaṇa – „potok strzał”
5. śailāstra – „kamienny pocisk”
6. aśmavarṣa – „grad kamieni”
Oręż wpływający na psychikę
Najciekawszym zestawem pocisków wpływających na psychikę jest 8 pocisków znanych Ardźunie, które wylicza Durjodhanie Paraśurama (Rāma Jāmadagnya). Niestety, poza tym miejscem nie pojawiają się one nigdzie indziej w tekście eposu (5.94.38-40):
1. kākudīka – „jamoustna”
2. śuka – „papuga”
3. nāka – „firmament”
4. akṣisaṁtarjana – „zamykająca oczy”
5. saṁtāna – „kontynuacja”
6. nartana – „taniec”
7. ghora – „przerażająca”
8. āsyamodaka – „radująca usta”
Jak objaśnia autor, uderzenie nimi powoduje:
- śmierć (maraṇa),
- szaleństwo (unmatta),
- utratę świadomości (viceṣṭa / naṣṭasaṁjña),
- sen (svapante),
- podskoki (plavante),
- wymioty (chardayanti),
- oddawanie moczu (mūtrayante),
- płacz (rudanti),
- śmiech (hasanti).
Związku powodowanych skutków można domyślać się z nazw kolejnych pocisków.
Choć nie ma przykładów użycia powyższym pocisków, w tekście MBh pojawia się sporo innych, które również wpływają na stany psychiczne:
1. mohanāstra (omraczający) – utrata świadomości, letarg, unieruchomienie,
2. prasvāpa (usypiający) – usypia lub sprawia ospałość,
3. prajñāstra (przebudzający) – przywraca świadomość, budzi z letargu,
4. bibhīṣikā (przerażający) – wywołuje paniczny strach,
5. antardhāna (powodujący zniknięcie) – czyni niewidocznym (antarhita), pozbawia wigoru, blasku, mocy (ojas, tejas, dhyuti) i usypia przeciwnika (prasvāpana),
6. tvāṣṭra (multiplikujący) – widzi się swego wroga w towarzyszach, złuda licznych postaci.
Pary przeciwieństw i antidotum
Często pociski tworzą parę – oręż i jego antidotum. Od bohaterów wymaga się wówczas znawstwa pocisku, który może przeciwdziałać skutkom uwolnionego pocisku przez wroga. Wiele z tych par wynika z naturalnej wrogości żywiołów, fenomenów lub istot związanych z pociskami:
1. pocisk ogniowy jest zwalczany przez wodny (āgnyastra – vāruṇāstra)
2. pocisk wodny jest zwalczany przez wysuszający pocisk Słońca (vāruṇāstra – viśoṣaṇa)
3. pocisk wietrzny zatrzymywany jest przez górski (vāyavyāstra – pārvata)
4. pocisk omraczający usuwany jest świadomościowym (mohanāstra – prajñāstra)
5. pocisk wężowy usuwany jest orlim (nāgāstra – sauparṇa)
Nie wszystkie pociski posiadają swe antidotum. Przy potężnych pociskach takich jak: brahmāstra, paśupata, kāladaṇḍa, kaubera jedynym antidotum jest użycie tego samego pocisku, co często stosowane jest również przy mniej znaczących pociskach. Innych potężnych pocisków nie można uniknąć (paśa, sudarśana, śakti, śula) lub też trzeba zastosować wybiegi, znając ich naturę:
- nārāyaṇāstra – zabija tylko walczącego wroga, więc należy odłożyć broń i się poddać,
- vaiṣṇavāstra – nie działa na swe bóstwo – Kryszna nadstawia pierś, a pocisk zmienia się w girlandę.
