Cztery typy formacji militarnych (caturaṅga)
Struktura wojska przedstawiona jest w MBh 1.2.13-23. Przy tej okazji dowiadujemy się o typach formacji (anīka) wyróżnianych ze względu na sposób prowadzenia walki. Opis zaczyna się od najmniejszej jednostki (patti), która składa się z jednego rydwannika, jednego bojowego słonia, trzech kawalerzystów i pięciu piechurów. Podziałowi na cztery typy formacji armia zawdzięcza tytuł „czteroczłonowa” (caturaṅga), którym to określono również indyjskie szachy.
Czteroczłonowość armii indyjskiej można porównać z formacjami zaświadczonymi w armii asyryjskiej. Podział ten jest prawie identyczny z wyłączeniem słoni bojowych, nieobecnych w Mezopotamii. Armia asyryjska dzieliła się na: rydwanników, kawalerię i piechotę. Dodatkowy podział dotyczył rodzaju uzbrojenia. Tu wylicza się cztery grupy wojowników: łucznicy, włócznicy, procarze i tarczownicy. Podczas gdy procarze byli wyłącznie w szeregach piechoty, to łucznicy i włócznicy mogli dosiadać koni lub walczyć z rydwanu. Tu również odnajdujemy analogię z opisami MBh, choć różni się nieco preferowane uzbrojenie. Wojownik walczący z rydwanu dysponował całym arsenałem oręża. Głównie walczył łukiem, ale w przypadkach zagrożenia bezpośredniego, gdy dochodziło do starcia wręcz wybierał do walki: maczugę, miecz z tarczą lub włócznię. Autorzy MBh podkreślają, że umiejętność władania różnymi typami oręża wchodziła w skład wykształcenia rydwannika, wznosząc go na wyższy poziom kunsztu (5.162.20-21).
Armia konstytuowana z mniejszych jednostek raczej ma charakter mieszany, ale w przypadku ustawiania szyku bojowego mogło dochodzić do jej rozdzielenia na wyspecjalizowane formacje: kawalerii, piechoty, słoni bojowych i rydwanników. Takie wyspecjalizowane formacje wzmiankowane są w ustawieniu szyku koła (7.33). Najmniejsza jednostka mogła przypominać średniowieczny poczet rycerski, z którym stawiał się rycerz i który zorganizowany był wokół jego osoby. Przeciętny poczet składał się z rycerza na koniu, dwóch giermków osłaniających jego boki i czterech zbrojnych zabezpieczających tyły. Zadaniem ostatnich, poza ochroną był również dostarczanie oręża, luzaków czy opatrywanie rannych. Pocztowi rycerskiemu towarzyszyła czeladź obozowa i służby kwatermistrzowskie.
Sanchi, południowa brama, wojna o relikwie. Na reliefie doskonale widać cztery formacje uczestniczące w zmaganiach. Rydwanowi towarzyszy chłopiec mogący być stróżem kół (cakrarakṣa) oraz gwardzista na koniu mogący pełnić funkcję bocznego woźnicy (pārṣṇisārathi).
Przenosząc to na realia indyjskie: głównym wojownikiem był rydwannik lub woj dosiadający słonia, któremu towarzyszyła zebrana przez niego drużyna. Posiadanie rydwanu było kosztowne i dotyczyło jedynie osób wysoko urodzonych. Mocowanie na nim sztandaru świadczyło o wysokiej randze rydwannika, grupującego wokół siebie większy oddział. W rydwanie znajdowały się dwie do czterech osób. Podstawę stanowili rydwannik i woźnica. Na przedstawieniach rydwanów z Sanchi i Barhut wojownik znajduje się z przodu kosza, a po jego lewej stronie stoi woźnica trzymający w obu rękach lejce. Zdaje się być on lekko z tyłu, ale to raczej kwestia konwencji nakazującej mniej znaczącą osobę przedstawiać jako mniejszą. Czasem za nimi portretowany jest jeszcze personel pomocniczy – jedna lub dwie osoby. Na wczesnej rzeźbie indyjskiej rydwany zaprzężone są w dwa lub cztery konie, a w przypadku rydwanu słońca zdarza się ich pięć.
Pozycja woźnicy (sārathi) była niezwykle ważna. To on odpowiadał za bezpieczeństwo wojownika. Musiał odznaczać się refleksem, znać się na pielęgnacji koni (aśvakarman), budowie zaprzęgu i końskiego rzędu. O powożenie rydwanem czasem proszeni są inni znaczni wojownicy, np. rydwanem Ardźuny powozi Kryszna, a Karna prosi o tę usługę Śalję. Choć imiona personelu pomocniczego rzadko występują w MBh, to znamy imiona wielu woźniców. Rydwanem Kryszny powozi Daruka, Abhimanju Sumitra, Dhrytarasztry Sańdźaja. Zasada ta dotyczy również bogów. Wiemy, że woźnicą Indry jest Matali, a rydwanem słońca powozi Aruna. Woźnica (sūta) pełni również funkcję herolda, a czasem i barda opiewającego króla i jego ród. To właśnie kasta woźniców uważana jest za piewców puran i głosicieli eposów. Opiekę jaką woźnica roztacza nad końmi ukazuje fragment, w którym Kryszna zapewnia wytchnienie dla zwierząt podczas bitwy (7.74.35-53, 7.75.1-16):
Byk wśród ludzi ich zobaczył pełnych gniewu i się zaśmiał,
bez pośpiechu rzekł Ardźuna do Daśarhy takie słowa:
„Wycieńczone są rumaki, a król Sindhu hen daleko,
jak uważasz, co najlepiej będzie teraz nam uczynić?
(…) Wówczas mężny Dźanardana bez popłochu wyrzekł słowo
do miłego mu Ardźuny, najlepszego pośród ludzi:
„Studni z wodą tutaj nie ma dla rumaków, o Ardźuno,
o kąpieli tu nie myślę, ale by pragnienie zgasić.”
„Nich tak będzie” – odpowiedział i bez cienia niepokoju
ziemię strzałą swą przeszywszy, staw utworzył z pitną wodą.
Ze strzał krokwie i kolumny, ze strzał było zadaszenie,
gmach cudowny Partha stworzył niczym cieśla uzdolniony.
(…) Wasudewa jaśniejący żwawo zeskoczył z rydwanu
i uwolnił poranione pierzastymi strzały konie.
(…) Wówczas to lotosooki Zmysłów Pan z wielkim uśmiechem,
jakby był między damami, do siedziby utworzonej
przez Ardźunę ze strzał drzewców konie spokojne wprowadził,
a zaś twoi wszyscy woje bez mrugania się patrzyli.
Biegły w pielęgnacji koni Kryszna wnet zręcznie ukoił
ich zmęczenie, wycieńczenie, drżenie, wymioty i rany.
Ręką groty z ran usunął i wyczesał sierść rumaków,
jak należy się zatroszczył i napoił konie wodą.
Napojone, wyczyszczone, najedzone, gdy wytchnęły,
znów z radością je zaprzęgnął do pierwszego wśród rydwanów.
Do personelu pomocniczego należał również sługa zajmujący się dostarczaniem broni (śastropanāyin). Mógł on mieć podobną funkcję do asystenta w armii asyryjskiej, który nosił broń za władcą. Pojawia się on na reliefach neoasyryjskich niosąc łuk władcy. Jest to bezbrody dworzanin (szareszi), często ze względu na swój wygląd nazywany eunuchem. W rydwanach asyryjskich dość wcześnie pojawia się osoba tarczownika, którego zadaniem była ochrona walczącego. Jeśli donoszący broń znajdował się w rydwanie, mógł pełnić również i taką funkcję, strzegąc wojownika i woźnicę. Mógł on być odpowiedzialnym za dbanie o całość oręża – czyszczenie, przechowywanie, donoszenie strzał i brakującego ekwipunku. Jednak odpowiedzialność za przygotowanie i uzbrojenie rydwanu należała również do woźnicy, o czym wielokrotnie informują nas rozmowy między rydwannikiem a woźnicą, jak chociażby rozkazy Karny skierowane do woźnicy przed wyruszeniem do boju (7.2.23-29), czy polecenia Kryszna dawane Daruce (7.56.31-36):
Zanim noc dobiegnie końca, weź mój rydwan najprzedniejszy
i spełniając swoje śluby, zgodnie z normą go wyrychtuj.
O woźnico, umieść w wozie boską Liliową maczugę,
łuk, dysk, włócznie oraz strzały, jak i inne utensylia.
Miejsce gotuj na siedzisku na mój bohaterski sztandar
z rzeźbą potomka Winaty, co rozświetla rydwan w boju.
Szykuj parasol zdobiony siatką złotą z rzeki Dźambu,
którą zrobił Wiśwakarman i jak słońce promienieje,
oraz konie przystrojone.
Zaprzęgnij wśród nich najlepsze: Chmurnego, Deszczokwietnego,
Woja i Pięknoszyjnego, i włożywszy zbroję, czekaj.
Gdy usłyszysz Pięciorodnej dęcia dźwięk przerażający,
wypełnionej drugą nutą, do mnie w pośpiechu przybywaj.
Dodatkową osobą w zespole rydwanu był boczny woźnica (pārṣṇisārathi). O jego zabiciu słyszymy wielokrotnie w MBh, jednak nie dowiadujemy się jakie funkcje mógł pełnić. O jego zadaniach możemy jedynie wnioskować z terminu określającego funkcję. W rydwanie czterokonnym obok głównego dyszla (dhur) pojawiają się dyszle lub mocowania boczne (pārṣṇi), do których przytraczane były zewnętrzne konie. Zadaniem bocznego woźnicy, a prawdopodobnie dwóch po każdej stronie, było kierowanie tymi końmi, stabilizowanie ich biegu. Na reliefach asyryjskich podobna funkcja pojawia się w przypadku kawalerii. Kawalerzyści portretowani są w parach. Sądzi się, że utrzymanie się na grzbiecie konia bez siodła i strzemion było na tyle kłopotliwe, że wymagało dodatkowego wsparcia. Jeden wojownik trzymał wodze obu koni, a drugi zajmował się walką. Na reliefach z Sanchi przy koniach rydwanu czasem przedstawiany jest kawalerzysta, który mógł pełnić właśnie funkcję bocznego woźnicy.
Rydwanowi asystowały dodatkowo dwie osoby strzegące kół (cakrarakṣa). W przypadku Ardźuny byli to Judhamanju (Yudhāmanyu) broniący lewego koła i Uttamaudźas (Uttamaujas) strzegący prawego (7.7.28). Strażnicy kół prawdopodobnie byli piechurami, jakich widzimy na reliefie z Sanchi przedstawiającym oblężenie Kuśinagary (mały chłopiec przy kole wozu). Jednak Judhamanju i Uttamaudźas byli rydwannikami, podobnie jak Nakula i Sahadewa strzegący czasem kół Bhimy (6.19.20). Zatem flank znaczniejszego dowódcy mogły bronić dwa dodatkowe rydwany. Może o tym świadczyć fragment opisujący wkroczenie Ardźuny w szyk Drony, gdy jego strażnicy kół zostają wstrzymani (7.67.27-33).
Stróż kół był kimś w rodzaju młodego giermka szkolącego się w rycerstwie (astrārthakṛtaniśrama). Brał on czynny udział w walkach, szczególnie w momentach zagrożenia życia jego pana. Świadczy o tym chociażby fragment, w którym stróż kół Judhiszthiry, nazwany młodym chłopcem (kumāra), ratuje królowi życie, dzielnie stając przeciw Dronie (7.15.21-25):
Chłopiec, który strzegł kół wozu, rozsławił swój ród Pańćalów,
wstrzymał Dronę, gdy nadciągał, jak brzeg co ocean dzierży.
Gdy ujrzano, jak ów chłopiec wstrzymał byka wśród braminów,
zakrzyknięto: „Doskonale!” i lwie ryki wszem rozbrzmiały.
Wówczas chłopiec rozsierdzony k Dronie pocisk swój wypuścił,
w boju ciężkim pierś mu przeszył i jak lew przeciągle ryknął.
Wielce silny, szybkoręki Drona, który zmógł zmęczenie,
chłopca w boju wnet zasypał strzał licznymi tysiącami.
I najlepszy z dwójzrodzonych zamordował tego chłopca,
bohatera, co kół bronił, ślubów zacnych dochowywał
oraz szkolił się w rycerstwie.
Wojownik podczas starcia był również zabezpieczany od ataku z tyłu, czym zajmowała się straż tylna (pṛṣṭhagopa). Najczęściej termin ten występuje w liczbie mnogiej, co może wskazywać na kilku gwardzistów strzegących tyłów.
Podsumowując, z obsługą rydwanu były związane następujące osoby:
1. rydwannik odpowiedniej rangi (ardharatha, ratha, atiratha)
2. woźnica (sārathi, sūta)
3. jeden lub dwóch woźniców bocznych (pārṣṇisārathi)
4. dwóch strażników kół (cakrarakṣa)
5. straż tylnia (pṛṣṭhagopa)
6. dworzanin donoszący broń (śastropanāyin)
Zatem gdy autorzy mówią o rydwanie wchodzącym w skład jednostki bojowej, mogą mieć na myśli co najmniej siedem osób zaangażowanych w jego obsługę. To samo tyczy się słonia bojowego. Na reliefach z Sanchi widzimy do trzech osób siedzących na grzbiecie tego zwierzęcia. Pierwszy z nich trzyma w ręku ankus i kieruje słoniem. To, że jest przedstawiony jako większy od pozostałych, sugeruje pozycję głównego wojownika. Człowiek z tyłu zajmuje mało wygodną pozycję, siedzi w kucki i najczęściej w swych rękach dzierży proporzec z godłem lub parasol. Środkowy, jeśli się pojawia, pełni funkcję pomocniczą, często trzyma dodatkowy oręż. Słoń również miał stróży chroniących jego nogi (pādarakṣa, 6.18.16). Miało to ważne uzasadnienie militarne, gdyż słonie najłatwiej spłoszyć, atakując i raniąc ich nogi. Biorąc pod uwagę obsługę rydwanu i słonia bojowego, najmniejsza jednostka (patti) mogła liczyć nie 10, a 24 osoby.
Dla porównania warto przywołać organizację najmniejszej jednostki w armii asyryjskiej, nazywanej eszertu (dziesiątka). W archiwach Tell Halaf (Guzana) zachował się dokument wymieniający wyposażenie takiej jednostki. Na wyposażeniu eszertu znajdowało się: 1 rydwan, 4 konie, 2 osły, 10 łuków, 10 sztyletów, 10 lanc, 10 pancerzy, 10 kołczanów, 10 tarcz, 10 koletów, 10 osłon, 10 pasów, 1 wół, 10 owiec (przypis?). Te ostatnie zwierzęta zapewne stanowiły spyżę dla podróżującego wojska.
Tiglat-pilesar III (744-727 p.n.e.), gdy zreformował armię, zwiększył skład rydwanu: rydwan z czterema końmi, woźnica, tarczownik, łucznik i oszczepnik.
