Bogowie i antybogowie

Dwa opozycyjne stronnictwa boskich istot mają długą tradycję w literaturze sanskryckiej. Gdy Pan Stworzeń tworzy istoty, jedni rzucają się na jadło, a inni karmią się nawzajem – pierwsi zostają asurami, a drudzy dewami (Śatapathabrahmana 11.1.8.1-4). Tradycyjnie bogowie utrzymują ład społeczny, a antybogowie pragną go zniszczyć. Ten pogląd rozwija szesnasty rozdział BhG mówiący o dwóch naturach istot (BhG 16.6-8):

W świecie tym dwie emanacje istot: boska, demoniczna.

Rzekłem o tej boskiej wiele, słuchaj więc o demonicznej.

Co wykonać, co poniechać – ród demonów nie rozumie.

Nie masz w nich krztyny czystości, manier czy prawdomówności.

Mówią, że świat nie ma władcy, bez podstawy, nieprawdziwy,

że nie powstał z wcześniejszego. Czyż chuć nie jest jego źródłem?

Zatem w przekonaniu autorów tego fragmentu eposu podział na bogów i antybogów ma podstawy w psychologii. Odrzucenie istnienie Boga stwórcy, egoizm i nieakceptowanie norm społecznych oznacza naturę demoniczną (asura). Jednak w starszych partiach MBh ten podział nie jest jeszcze taki oczywisty. Zarówno bogowie, jak i antybogowie są istotami zrodzonymi z wnuka Brahmy, Kaśjapy. Oboje grupy mają swych kapłanów, spełniają ofiar, posiadają rozległą wiedzę i nie można im odmówić osiągnięć kulturalnych czy cywilizacyjnych. Choć istnieje między nimi rywalizacja i mieszkają w innych sferach świata, to czasem jednoczy ich wspólny cel, czego przykładem jest mącenie oceanu dla zdobycia nektaru nieśmiertelności.

Dwa stronnictwa pojawiają się również w tradycji buddyjskiej. Bogowie na czele z Indrą zamieszkują niebo trzydziestu trzech bogów (trāyastriṃśat), które znajduje się na szczycie góry Meru. Tę sferę dawniej zamieszkiwali również antybogowie, jednak zostali zrzuceni do podnóża góry Meru, gdy upili się alkoholem (surā). Od tej pory pragną wrócić na szczyt, jednak dostępu bronią czterej stróżowie kierunków zajmujący zbocza góry.

Intrygującą i do dziś niewyjaśnioną kwestią jest demonizacja dewów w ościennej religii zoroastryjskiej. Waloryzacja obu grup ewoluuje w przeciwnym kierunku. Termin „dewa” w Persji nabiera negatywnego znaczenia. Zaratustra sprzeciwia się składaniu ofiar dewom, którzy według niego są siłami zła. Ich kult przeciwstawia wielbieniu jedynego Boga Ahura Mazdy, w którego imieniu pobrzmiewa demonizowany w literaturze sanskryckiej termin „asura”.

W MBh podział na rywalizujące siły dobra i zła jest wyrazisty, choć spotyka się istoty, których nie można jednoznacznie przypisać do jednej grupy. Na czele bogów stoi Indra. Władcy antybogów się zmieniają, mają  jednak na stałe przypisanego kapłana, który służy im radą – Śukrę. Obie grupy można podzielić na bogów i antybogów sensu stricto oraz gatunki półboskich istot im sprzyjające. Jednak również w głównej grupie wyróżnia się podkategorie.

Bogowie

Bogowie (deva, sura) to przede wszystkim synowie Aditi (Āditya), których jest dwunastu. Na ich czele stoi Śakra i dlatego Aditjowie stają się również zbiorczym określeniem na wszystkich bogów, których jest 33 (potem 33 tysiące lub 33 miliony). Ma to być to suma głównych grup bogów: 12 Aditjów, 8 Wasu, 11 Rudrów i 2 Aświnów. To oni odpowiadają za utrzymanie ładu w świecie. Władają kierunkami, zmysłami, władzami wolicjonalymi, ciałami niebieskimi, sferami życia i przyrodą. Za opiekę nad światem odbierają trybut w postaci ofiar i szacunku okazywanego przez ludzi. Szczególnym ich pokarmem, zapewniającym im wieczność, jest nektar nieśmiertelności (amṛta / soma). Gremium bogów nie jest zamknięte. Można do niego dołączyć przyjmując rolę w utrzymaniu ładu świata. Z czasem do bogów przystępują synowie Winaty: Garuda i Aruna (Garuḍa, Aruṇa), a syn Angirasy Bryhaspati (Bṛhaspati) zostaje ich kapłanem (1.60.36-38). W niektórych partiach MBh za jedynego Aditję uważa się bóstwo solarne (Savitṛ, Vivasvat, Sūrya), co może być przejawem jego popularności w pewnych kręgach. Może to też być podyktowane wagą dynastii wywodzonej od Słońca. To z niego rodzą się ważni bogowie tacy jak bóg śmierci (Yama), boscy bliźniacy (Aśvin) oraz Manu Wajwaswata (Vaivasvata), który da początek ludziom. Bogowie dzielą się na stronnictwa (pakṣa, kula, gaṇa). W takim wypadku Aditjowie stanowią jedną z ich podkategorii (Āditya, Rudra, Marut, Vasu, Viśvadeva).

Główne stronnictwa bogów (bogowie sensu stricto)

Āditya	Dwunastu synów Aditi: Dhātṛ, Mitra, Aryaman, Śakra, Varuṇa, Aṃśa, Bhaga, Vivasvat, Pūṣan, Savitṛ, Tvaṣṭṛ, Viṣṇu (1.59.14-16). Najważniejszym z nich jest Śakra, a najmłodszym Wisznu, nazywany też młodszym bratem Indry (Upendra). Termin używany również na określenie bogów w ogólności.
Aśvin	Aświnowie „Posiadacz koni”, para niebiańskich braci bliźniaków, lekarzy bogów, słynących ze swego piękna. Synowie Słońca i córki Twasztara (Tvaṣṭṛ). Ich dziećmi spłodzonymi z Madri są Nakula i Sahadewa. Chcąc posiąść Sukanję (Sukanyā) przywracają młodość jej mężowi Ćjawanie (Cyavana).
Lokapāla / Dikpāla	Stróże kierunków Grupa 4, 8 lub 10 bóstw władająca kierunkami świata – głównymi, pośrednimi oraz górą i dołem. Początkowo były to cztery słonie kierunków (dignāga), następnie 8 bóstw począwszy od wschodu (zgodnie z ruchem wskazówek zegara): Indra, Agni, Yama, Surya / Nirṛti, Varuṇa, Vāyu, Kubera, Soma / Īśa. Górą miał władać Brahma, a dołem Wisznu.
Marut	Wiatry Grupa (pakṣa) bóstw burzy, wichury, gromu. Rodzą się z siedmiu synów Mankanaki (Maṅkanaka) i jest ich siedmiu (lub trzy razy po siedem): Āvaha, Pravaha, Vivaha, Parāvaha, Udvaha, Saṃvaha, Parivaha. Jako inkarnacje Marutów w MBh wymieniani są: Sātyaki, Virāṭa, Pāṇḍu, Bhīmasena.
Rudra	Rudrowie Klasa boskich istot, będących zwolennikami Śiwy. Jedenastu potomków syna Brahmy o imieniu Sthanu (Sthāṇu) identyfikowanego z samym Śiwą: Mṛgavyādha, Śarva, Nirṛti, Ajaikapāt, Ahirbudhnya, Pinākin, Dahana, Īśvara, Kapālin, Sthāṇu, Bhava (1.60.1-3). Listy występujące w MBh różnią się między sobą (inna lista): Ajaikapād, Ahirbradhna, Virūpākṣa, Raivata, Hara, Bahurūpa, Tryambaka, Sureśvara, Sāvitra, Jayanta, Pinākin. Pośród wojowników MBh z cząstki Rudry rodzi się Krypa (Kṛpa).
saptarṣi	Siedmiu mędrców: Bharadvāja, Kaśyapa, Gautama, Viśvāmitra, Jamadagni, Vasiṣṭha, Atri. Nazywani też synami Brahmy zrodzonymi z umysłu (mānasa). Jednak MBh 1.59.10 podaje inną listę sześciu synów Brahmy zrodzonych z umysłu: Marīci, Atri, Aṅgiras, Pulastya, Pulaha, Kratu. Jedynym wieszczem powtarzającym się na liście jest Atri. Wśród siedmiu mędrców występuje: syn Marićego – Kaśjapa, potomek Angirasa – Gautama, potomek Bhrygu – Dźamadagni, syn Waruny – Wasisztha oraz potomek Kuśiki – Wiśwamitra. Siedmiu mędrców obecnych jest w pałacu Indry, pojawiają się przy Manu Waiwaswacie w czasie powodzi oraz przy okazji wielkich wydarzeń. Na nieboskłonie są oni identyfikowani jako konstelacja Wielkiej Niedźwiedzicy. W żonach siedmiu mędrców zakochał się Ogień. Wówczas małżonka Ognia Swaha (Svāhā) przyjęła postać sześciu z nich. Mężowie kobiet, przyjmując to za zdradę wyrzekli się swych żon. Zostały one matkami Karittkeji i identyfikowane są na niebie jako Plejady. Jedyną, która pozostała wierna mężowi jest Arundhati (Arundhatī) – żona Wasiszthy rozpoznawana jako druga w gwieździe podwójnej w dyszlu Wielkiego Wozu.
Vasu	Wasowie Klasa ośmiu boskich istot, synowie Pradźapatiego: Dhara, Dhruva, Soma, Anila / Śvasana, Ahar, Anala / Hutāśana / Agni, Pratyūṣa, Prabhāsa (1.60.16-29). Ich imiona wywodzą się z nazw elementów przejawionego świata – ziemia (dharā), ogień (agni), wiatr (anila), księżyc (soma), Gwiazda Polarna (dhruva), przedświt (pratyūṣa), blask (prabhāsa). Przeklęci przez Wasiszthę, by urodzić się na ziemi, proszą Gangę, aby została ich matką i zabiła ich zaraz po narodzinach. Ostatni o imieniu Dju (Dyu – dzień, na poprzedniej liście może być identyfikowany jako Prabhasa), winny klątwy, musi przeżyć całe życie. To on rodzi się jako Bhiszma.
Viśvedeva	Wiśwadewowie „Wszechbogowie”, klasa trzynastu niebian uważanych za synów córki Dakszy o imieniu Wiśwa (Viśvā): Vasu, Satya, Kratu, Dakṣa, Kāla, Kāma, Dhṛti, Kuru, Purūravas, Mādravas, Rocaka, Locana, Dhvani, Dhūri. Zbiorcza nazwa na określenie bogów odpowiedzialnych za funkcjonowanie świata.

Boskie istoty klasyfikowane do bogów

Istnieje spora grupa istot półboskich, które wspierają bogów, często z nimi występują, ale różnią się od bogów par exellence tym, że są bliżej ludzi. Są to bóstwa leśnie, górskie, wodne lub też zamieszkujące przestwór między ziemią a niebem. Część tych istot nie jest jednoznacznie uznana za stronników bogów. Jakszowie i kimpuruszowie wraz z rakszasami są potomkami Pulastji, należą też do orszaku Kubery, co czyni ich stronnikami asurów. Jednak są to istoty raczej życzliwe ludziom i w MBh bliżej im do bogów niż antybogów.

apsaras	Nimfy (jeziorne, rzeczne) Wiecznie młode półboskie istoty płci żeńskiej, niebiańskie tancerki, kurtyzany, dworki bogów, symbole piękna i seksualności. Zamieszkują niebiosa Indry, często wysyłane przez króla niebios na ziemię, by kusić ascetów. Obcowanie z nimi w niebiosach jest nagrodą za waleczną śmierć. Mogą romansować ze śmiertelnikami, na ich widok asceci ronią nasienie. Najsłynniejsze apsarasy w MBh to: Urvaśī, Menaka, Tilottamā, Rambhā.
cāraṇa	Ćaranowie „Podróżnicy”, klasa boskich istot występująca najczęściej razem z siddhami (siddha). Zamieszkują przestrzeń między ziemią a niebem. Tak nazywano również podróżnych artystów i szpiegów.
gandharva	Gandharwowie Klasa boskich muzyków i śpiewaków. Kochankowie nimf (apsaras). Zamieszkują niebiosa Indry oraz mitologiczne szczyty, np. góry Niszadha (Niṣadha). Przygrywają do tańca wraz z kinnarami. Są ideałem piękna, esencją seksualności. Ślub za obopólną zgodą pary nazywany jest ślubem gandharwów. Najsłynniejsi gandharwowie w MBh to: Citraratha, Citrāṅgada, Citrasena, Tumburu, Viśvāvasu.
guhyaka	Guhjakowie Klasa półboskich istot, zwolennicy Kubery, mieszkają razem z nim na mitycznych górach (np. Kailāsa, Hemakūṭa, Gandhamādana). Można osiągnąć ich świat za zasługi, np. śmierć na polu walki.
kiṃpuruṣa, kinnara	Kinnarowie, kimpuruszowie „Cóż za człowiek?”, klasa półboskich istot będących hybrydami ludzi i koni (głowa ludzka ciało konia lub odwrotnie). Kinnarowie uważani są za dzieci Pulastji, a kimpuruszowie za synów Pulahy. Zamieszkują góry i przestrzeń między ziemią a niebem. Słyną z pięknych głosów – wraz z gandharwami pełnią funkcję niebiańskich śpiewaków. Ich śpiew słychać podczas wschodów i zachodów słońca. Znajdują się w orszaku Kubery. Od ich imienia pochodzi nazwa jednej z dzielnic Dźambudwipy (Kiṃpuruṣavarṣa).
pitṛ	Ojcowie „Ojciec”, kategoria istot, mieszkańcy zaświatów, mityczni przodkowie i wieszczowie, którzy przygotowali drogę dla przyszłych zmarłych. Panem przodków jest Jama. Dzielą się oni na siedem rodów, z których najbardziej znani są Angirasowie. Zamieszkują świat podziemny (pitṛloka) uważany za rajski, wiodąc tam życie podobne bogom. Brama do niego znajduje się na południowym wschodzie, a widzie tam droga przodków (pitṛyāṇa). By przodkowie nie upadli ze świata przodków, należy im składać ofiary (śraddhā) z gomółek ryżowych (piṇḍa) i wody.
siddha	Doskonali Klasa boskich istot, które dzięki ascezie osiągnęły nadnaturalne moce (siddhi). Występują najczęściej razem z ćaranami (cāraṇa). Zamieszkują przestrzeń między ziemią a niebem.
Vālakhilya	Walakhiljowie Mędrcy niziołkowie wielkości kciuka, którzy w liczbie 60 tysięcy otaczają rydwan Słońca i stanowią część jego orszaku. MBh opowiada historię, jak zostali wydrwieni przez bogów, gdyż topili się w odcisku krowiej racicy niosąc łodygę liścia kimśuki (palāśa) na ofiarę.
vidyādhara	Widjadharowie „Dzierżcy wiedzy”, klasa boskich istot, towarzysze Śiwy, posiadający magiczne moce. W MBh występują na listach razem z nimfami, kinnarami, siddhami, ćaranami, guhjakami, jakszami, rakszasami i wężami.
yakṣa	Jakszowie Klasa boskich istot, zrodzeni jako dzieci Pulastji (wraz z nimi powstali: vānara, kinnara, rākṣasa). Zwolennicy Kubery, podążają za rydwanem Słońca. Opiekują się minerałami, wegetacją roślin, płodnością. Ich siedzibami są: drzewa, wzgórza, pola, pieczary. Mają zdolność zmiany wyglądu. Żeński odpowiednik to jakszini – nimfy drzewne. Można osiągnąć ich świat za zasługi, np. śmierć na polu walki.

Antybogowie

Przeciwnicy bogów, którzy z nimi konkurują i zakłócają porządek świata to antybogowie. Są oni przede wszystkim potomkami dwóch córek Dakszy: Diti (daitya) i Danu (dānava).  Daitjowie wywodzą swój ród od Hiranjakaśipu (Hiraṇyakaśipu), a ich potomkowie zamieszkują krainę nazywaną Pragdźjotiszą (Prāgjyotiṣa). Synów Danu jest czterdziestu i nazywani są zastępem Mocy Gniewu (krodhavaśagaṇa) (1.59.21-29). Do antybogów zalicza się również potomstwo innych córek Dakszy. Najsłynniejszym synem Simhiki jest powodujący zaćmienia słońca Rahu, a synem Anaju znany już z Rygwedy wróg Indry Wrytra. Antybogowie są znawcami magii, dysponują wielką mądrością, często oddają się ascezie, a nawet spełniają ofiary. Ich preceptorem został syn Bhrygu Śukra, który potrafi wskrzeszać swych podopiecznych zaklęciem przywracającym życie (mṛtyusaṃjīvanī).

Główne stronnictwa asurów (asurowie sensu stricto)

Daitya

Dzieci Diti i ich potomkowie: syn: Hiraṇyakaśipu (5 synów): Prahrāda, Saṃhrāda, Anuhrāda, Śibi, Bāṣkala                                                             |                         (3 synów): Virocana / Bali, Kumbha, Nikumbha                                                    |                                 (1 syn): Bāṇa (1.59.17-20)

Dānava

Dzieci Danu i ich potomkowie: 40 synów (krodhavaśagaṇa): Vipracitti, Śambara, Namuci, Puloman, Asiloman, Keśin, Durjaya, Ayaḥśiras, Aśvaśiras, Ayaḥśaṅku, Gaganamūrdhan, Ketuman, Svarbhānu, Aśvan, Aśvapati, Vṛṣaparvan, Ajaka, Aśvagrīva, Sūkṣma, Tuhuṇḍa, Ekacakra, Virūpākṣa, Hara, Ahara, Nicandra, Nikumbha, Kupatha, Kāpatha, Śarabha, Śalabha, Sūrya, Candramas, Ekākṣa, Mṛtapan, Pralamba, Naraka, Vātāpi, Śaṭha, Gaviṣṭha, Dīrghajihva (1.59.21-29)

Do grona asurów czasem zalicza się również potomków Pulastji (Pulastya). Jego syn Wiśrawas (Viśravas) dał narodziny klasom boskich istot takich jak: krwiożercze demony (rākṣasa), małpoludy (vānara), geniusze (kinnara), jakszowie (yakṣa). Jego najbardziej znanymi dziećmi są: król rakszasów Rawana (Rāvaṇa) i bóg bogactw Kubera (1.60.7). Podobnej kategorii jak rakszasy są inne szkodliwe istoty: duchy (bhūta), piśaćowie i pretowie.

Półboskie istoty sprzyjające antybogom

nāga	Węże Synowie Kaśjapy (Kaśyapa) i Kadru (Kadrū). Żyją w podziemnym lub podwodnym świecie, do którego w MBh trafiają różni bohaterowie (Uttaṅka, Bhīma, Arjuna). Przeklęci przez matkę, że zginą podczas wężowej ofiary Dźanamedźaji. Od klątwy uwalnia ich Astika (Āstika). Mogą przybierać ludzkie kształty. Ardźuna poślubił księżniczkę wężową Ulūpī i miał z nią syna Irawata (Irāvat). Ich stolicą jest Bhogawati (Bhogavatī). Najważniejsze węże w MBh to: Vāsuki, Takṣaka, Śeṣa, Aśvasena, Kauravya (ojciec Ulūpī), Padma. inne określenia: sarpa, pannaga, bhujaṁga, āśīviṣa
piśāca	Piśaćowie „Żółtawy”/ „mięsolub”, demoniczne, krwiożercze istoty określane jako mięsożercy lub padlinożercy (kravyāda). Pojawiają się obok asurów, rakszasów oraz mięsożernych zwierząt. W puranach są potomstwem córki Dakszy, Krodhy (Krodhā) lub też żony Adharmy, Krodhawaśi (Krodhavaśā).
preta	Pretowie „Ten, który odszedł”, duch niedawno zmarłego człowieka, kategoria duchów pokutujących. Okres przejściowy, przed wejściem do świata przodków (trwał ok. roku). Dalsze przejście zapewniają ofiary składane zmarłemu przez członków rodziny. Brak ofiar może skutkować zamienieniem się w groźnego ducha (bhūta). Pretowie występują na placach kremacji z innymi podobnymi istotami: piśāca, bhūta.
rākṣasa	Rakszasowie Zrodzili się jako dzieci Pulastji (wraz z nimi powstali: vānara, kinnara, yakṣa) (1.60.7). Albo też potomstwo Nirryti (Nirṛti) i Adharmy (1.60.52). Rakszasowie to leśne demony, często ludożerne, dysponujące ogromną siłą. Łączone z krajami południa, a szczególnie Lanką. Są szpetni, znają magię, profanują miejsca święte zakłócając przebieg ofiar. Rakszasami zostają ci, którzy za życia popełnili ciężkie przewiny, a szczególnie znieważyli braminów (9.42.15-19). Najsłynniejsze rakszasy w MBh to: Hiḍimba, Baka, Alāyudha, Alambuṣa, Ghaṭotkaca.

Zwolennicy Śiwy i Karttikeji (gaṇa)

Kontrowersje może budzić zakwalifikowanie do tej grupy węży, które często bywają pomocne ludziom i wydają za nich swe córki. Kategorią pośrednią, która wygląda jak istoty demoniczne, ale zaliczana jest do stronnictwa bogów są zwolennicy Śiwy i jego syna Karttikeji. Zwolennicy Śiwy to przeważnie duchy i upiory o zdeformowanych kształtach, opisywanych jako hybrydy ludzi i zwierząt (9.43.23-33). Podobne kształty mają towarzysze Karttikeji oraz asystujące mu mateczki (mātṛgaṇa). Dość szczegółowy opis tych istot podaje MBh 9.44-45. Dla przykładu zacytujmy opis orszaku Śiwy (9.43.23-28):

„Wówczas ujrzał Boga bogów, męża Umy, wskroś męskiego,

który siedział z córką Góry w otoczeniu gromad duchów.

Zastępy wyzbyte ciała, z wyglądu zadziwiające,

kształty ich zdeformowane, sztandar, ozdoby pokraczne,

głowa lwia, tygrysia, kocia, twarz niedźwiedzia, krokodyla,

usta słonia lub wielbłąda, jeszcze innych szczurozęba.

Niektórzy o głowie sowy, z wyglądu szakale, sępy,

lub też z głową antylopy, żurawia albo gołębia.

Jeży, krów, osłów, baranów, jeżozwierzy czy legwanów,

części ciał takowych zwierząt w różnych miejscach pozlepiane.

Z wyglądu jak góra, chmura, z dyskiem, głownią lub maczugą,

ci błyszczący jak antymon, ci o blasku białych wierchów.”