Ląd Sudarśana
Ląd Sudarśana podzielony jest ośmioma pasmami górskimi na dziewięć dzielnic:
| dzielnice (varṣa) | pasma górskie (parvata) |
|---|---|
| Bhārata / Jambūdvīpa (ląd drzewa dźambu) | Himavat (ośnieżone) |
| Kiṃpuruṣa (małpoludna) | Hemakūṭa (złoto turniowe) |
| Hari (brunatna / Hariego) | Niṣadha |
| Ilāvṛta (okolona ziemią) | Nīla (granatowe / banjan) |
| Ramaṇaka (czarująca) | Śveta (białe) |
| Hiraṇmaya / Hairaṇyaka / Hairaṇvata (złocista) | Śṛṅgavat / Śṛṅgin (mające turnie) |
| Uttarakuru (północna Kuru) / Airāvata (pełna jadła) | Mālyavat (w wieńcach) |
| Bhadrāśva (o dobrych koniach) | Gandhamādana (upajające zapachem) |
| Ketumāla (wieńco-proporcowa) | Meru |
MBh (6.6.15-16) informuje, że ląd Sudarśana odbity jest w tarczy księżyca i ma kształt liścia aśwatthy oraz zająca. Jednak późniejsza tradycja odchodzi od tego opisu na rzecz geometrycznie uporządkowanego, płaskiego dysku Ziemi dzielonej na równe dzielnice. Oto wręcz matematycznie uporządkowana przestrzeń lądu Dźambu (Jambū / Sudarśana), ostatecznie ustalona w kosmologii puranicznej:
1. dzielnice lądu Sudarśana 2. pasma górskie lądu Sudarśana
W tekście MBh pojawia się alternatywna wersja podziału lądu na cztery dzielnice otaczające znajdującą się w centrum górę Meru (6.7.11). Do tego poczwórnego podziału autorzy dodają dzielnicę piątą (Ilāvṛta) położoną pośrodku. Wówczas również precyzują, że lądy północny i południowy przypominają kształtem łuki (6.7.36). Oto dwa możliwe wyobrażenia cztero- i pięciodzielnicowego podziału:
Kosmologia MBh sporo uwagi poświęca górze Meru, która ma znajdować się w samym środku lądu Sudarśana. Podane są nawet jej rozmiary w głąb i nad powierzchnię ziemi (6.7.9-10):
Wokół Meru wędrują Słońce, Księżyc i pozostałe ciała niebieskie. Jest to miejsce, w którym bogowie (Brahma, Rudra, Śakra) i wieszczowie (Nārada, Kaśyapa, saptarṣi) przeprowadzają ofiary i gromadzą się podczas świąt. Szczyt Meru zamieszkują rywale bogów – daitjowie ze swoim preceptorem Uśanasem (Uśanas). To oni mają w posiadaniu wszelkie skarby, których czwartą częścią włada skarbnik bogów Kubera. Siedziba Śiwy i Umy znajduje się po północnej stronie góry Meru w lesie drzew karnika (karṇikā). To zapewne tutaj autorzy lokują Górę Krowiouchą (Gokarṇa). Tu też na głowę Śiwy spada Ganga, tworząca Staw Księżycowy (Cāndramasa).
Na zachód od Meru rozciąga się las drzew dźambu (jambū), który ma swym ogromem przypominać rajski ogród Indry (Nanada). Również na zachodzie na szczytach Gandhamadany jest siedziba skarbnika bogów Kubery. Jednak bóg ów zamieszkuje także szczyt Kailasy (Kailāsa) umieszczony przez autorów w paśmie Hemakuty[1]. W pobliżu Kailasy ma znajdować się jezioro Bindusara (Bindusara), z którego wypływa siedem rzek. Podobnie jak las drzew karnika na północy od Meru, tak i okolice góry Kailasy autorzy uznają za siedzibę Śiwy, plac ofiar dla bogów, azyl wieszczów (Brahma, Nara, Nārāyaṇa, Manu) oraz miejsce zstąpienia Gangesu. MBh 6.7.48-49 wiąże poszczególne góry z gatunkami boskimi istotami. Jednak w innych partiach tekstu istoty te są dość dowolnie wymieniane w prawie wszystkich boskich miejscach:
| góra | boskie istoty |
|---|---|
| Himavat | rakṣas |
| Hemakūṭa | guhyaka |
| Niṣadha | sarpa, nāga, gandharva (węże i niebiańscy śpiewacy) |
| Nīla / Gokarṇa | tapodhana, brahmarṣi (asceci i wieszczowie-bramini) |
| Śveta | deva, asura |
| Śṛṅgavat | pitṛ (przodkowie) |
W centrum lądu, między pasmami Nila i Niszadha, znajduje się drzewo dźambu, nazwane Sudarśaną. Mierzy ono 1 100 jodźanów, czym nie dorównuje górze Meru wysokiej na 84 000, ale według autorów i tak sięga nieba. Rzeka powstała z soku owoców tego drzewa okrąża Meru w prawą stronę. Umiejscowienie drzewa Dźambu w centrum lądu Sudarśana przeczy innym fragmentom umieszczającym tam górę Meru. Zdaje się być to próbą pogodzenia dwóch alternatywnych kosmologii. „Drzewo życia” umieszczone w centrum świata może być starszym obrazem, który stopniowo został wyparty przez wyobrażenie góry jako axis mundi.
Na północ od góry Meru znajduje się prowincja północnych Kurów (Uttarakuru). Rodzą się w niej jedynie bliźnięta, które spędzają ze sobą całe życie jako pary (6.8.9). Tam też praktykowane są pochówki powietrzne (6.8.11). Na północ od góry Meru płynie złotonośna rzeka Dźambu (Jāmbūnadī), która powstaje z soku gigantycznych owoców tego drzewa (6.8.18-25). To z niej wydobywane jest szczególnie cenione złoto (jāmbūnada). Na wschód od góry Meru znajduje się prowincja Bhadraśwa (Bhadrāśva) oraz góry Maljawat (Mālyavat) ciągnące się aż do oceanu. W krainach tych rodzą się osoby upadłe z boskich światów, a ich życia jest pełne szczęścia i bajecznie długie.
Im dalej na północ, tym dłuższe życie mieszkańców. W dzielnicy Bhadraśwa wynosi ono 10 000 lat, a już w Airawacie na północnym skraju lądu 13 000. Dzielnice, poza Bharatą, przypominają bardziej rajskie światy niż ziemski padół. Przez dzielnicę Hiranwaty (Hiraṇvata) płynie rzeka złotonośna (Hairaṇvatī). Trzy szczyty górskiego pasma Śryngawat są z kryształu, złota i klejnotów (maṇimaya, raukma, sarvaratnamaya). Na nich to zamieszkuje bogini Śandili (gdzie indziej nazwanej żoną Pradźapatiego).
W krainie Airawata, która rozciąga się na północy aż po ocean, nie świeci słońce, a oświetla ją jedynie księżyc. Zdaje się to być spostrzeżenie zmieniającej się wysokości położenia Słońca nad horyzontem wraz z podążaniem ku północy, a może nawet doświadczenie nocy polarnej. Za Airawatą autorzy MBh umieszczają ocean mleka i siedzibę Wisznu. Przywołanie jego imienia Waikuntha (Vaikuṇṭha) sugeruje, że myślą o niej jako o raju. Bóg ma tam mieszkać w wozie (śakaṭa, yāna). Użyty termin wskazuje, że nie jest on wyobrażany jako rydwan (ratha), a właśnie jako wóz. Ma osiem kół, wykonany jest ze złota, jego barwa przypomina ogień i porusza się z ogromną prędkością.
Biorąc pod uwagę kontekst, można przypuszczać, że ów wóz jest bytem astralnym. W astronomii indyjskiej terminem „śakata” określa się konstelację Rohini, składającą się z pięciu gwiazd w otoczeniu Oka Byka (Aldebaran), jednak jej umieszczenie na północy nie miałoby sensu. Biorąc pod uwagę archaiczność fragmentu i brak rozwinięcia motywu w indyjskiej tradycji kosmologicznej, warto przyjrzeć się możliwości zaczerpnięcia nazwy konstelacji z astrologii mezopotamskiej.
Co najmniej od II tysiąclecia p.n.e. wszechświat mezopotamski dzieli się na trzy sfery:
1. niebo Ana/Anu,
2. powietrze i ziemia Enlila,
3. podziemny ocean Enkiego/Ea.
Tego podziału trzymają się późniejsze „astrolaby" (najstarszy pochodzi z biblioteki Tiglatpilezara I 1114-1076 p.n.e.). Są to okrągłe lub prostokątne tabliczki wymieniające po trzy gwiazdy przypisywane każdemu z dwunastu miesięcy (Sołtysiak 2003:31). Owe trzy gwiazdy ułożone są w kolumnach przyporządkowanych:
1. ścieżce Enlila,
2. ścieżce Anu,
3. ścieżce Ea.
Na ścieżce Enlila pojawiają się dwie konstelacje nazywane: Wozem i Wozem Nieba (Enlil 15 i Enlil 19). Identyfikowane są one odpowiednio jako Wielki i Mały Wóz (Ursa Maior, Ursa Minor). Oba wozy są wyobrażane podobnie. W odróżnieniu od konstelacji Rydwanu (Enlil 3, identyfikowanej jako Strzelec) są to pojazdy czterokołowe, kojarzone z kosmiczną liną, która służy bogom do kontrolowania świata. Konstelacja Wozu, czasem nazywana środkiem nieba, jest ważna nie tylko w kontekście astronomicznym, często pojawia się w modlitwach do gwiazd i w magii astralnej (Sołtysiak 2003:78).
W pierwszej fazie swego rozwoju (do około II w. p.n.e.) astrologia indyjska rozwijała się pod wpływem babilońskim (Pingree 2019: 9). Jest więc wielce prawdopodobne, że mogła korzystać z nomenklatury wypracowanej w kulturze mezopotamskiej. Nie dziwi też fakt, że przy opisie siedziby Wisznu, bóstwa, które dopiero zyskiwało swą popularność i którego ikonografia mogła mieć źródła mezopotamskie[2], zostaje przywołana nomenklatura astralna – tak powszechna w kulturze Bliskiego Wschodu.
Ocean Mleka (kṣīrodasamudra) może określać północne niebo albo bardziej precyzyjnie Drogę Mleczną. W wyobrażeniach indyjskich Droga Mleczna identyfikowana jest z Gangą (Ganges), a ta nazywana jest Mlekonośną (Kṣīradhārā 6.7.26). Jezioro po północnej stronie Meru, do którego uchodzi, jest przyrównane do oceanu. Zatem wóz (śakaṭa) Hariego, spoczywający na Oceanie Mleka, może być konstelacją Małego Wozu, znajdującą się pośrodku północnego nieba i wirującą wokół Gwiazdy Polarnej.
[1] Miejsce to jest identyfikowane ze współczesną górą Kailas znajdującą się w paśmie Gangdise w Transhimalajach.
[2] Spoczywanie bóstwa w wodach, opieka nad ludzkością, władztwo nad rajem przywodzą na myśl ważne funkcje boga Enkiego.
