Carman – tarcza

Informacje wstępne

Tarcza była ważnym elementem broni ochronnej. Dawała zasłonę przed strzałami, pociskami miotanymi ręką czy procą oraz przed ciosami miecza i broni drzewcowej. Często sama tarcza była używana jako broń – można było nią popychać przeciwnika lub uderzając kantem złamać jego kończynę. Najstarsze tarcze wykonane były z drewna i skóry. Używano skóry bawoła, nosorożca, krokodyla lub skorup żółwia. W konstrukcji lekkich tarcz wykorzystywano trzcinę i bambus. Tarcze różnią się wielkością i kształtem. Najpopularniejsze to:

hoplon / aspis (gr.)	Amfora czarnofigurowa, Attyka 570-565 p.n.e. (źródło: wikimedia). Wyobrażenie Ancile (źródło: wikimedia). Grecka okrągła tarcza stosowana przez hoplitów pomiędzy VII-III w. p.n.e. Drewno dębowe pokryte skórą, wzmocnione na krawędziach i w środku brązem. Stosowano też tarczę z wcięciami albo w kształcie ósemki, która ułatwiała manipulowanie włócznią. Taką tarczą miała być sławna Ancile.
pelta (gr)	Peltasta walczący, kufel z Attyki (źródło: wikimedia). Tarcza piechoty greckiej, czyli peltastów. Wykonana z wikliny, przypominająca kształtem półksiężyc. Grecy przypisywali ją Amazonkom.
kałkan (tur.)	Kałkan, Muzeum Wojska Polskiego (źródło: muzeumwp.pl). Lekka, okrągła, silnie wypukła; stosowana w Turcji, Persji, Indiach, Chinach. Wykonana z plecionki, w środkowej części metalowe umbo, podbijana od wewnątrz suknem.
sipar / dhal (pers.)	Sipar, muzeum w Lahore (źródło: A.Babkiewicz 2018). Stalowa, kolista, wypukła, z płaskim brzegiem i czterema nitami. Stosowana w Persji, Turcji i Indiach.
puklerz	Puklerz, przód i wnętrze (źródło: wikimedia). Bouclier (fr.) – niewielka, okrągła, w całości z metalu, wybrzuszony sferyczny środek.
pawęż	Pawęż krzyżacka, wysokość 125 cm, Muzeum Wojska Polskiego, (źródło: muzeumwp.pl). Pavese (wł.) – prostokątna, wysoka, duża, ciężka. Używana przez piechotę.

Historia

Późny okres harappański (1900-1300 p.n.e.)

Tarcze z Sinauli (źródło: Jain i Jain 2018:210 oraz slajd z prezentacji Dr. Manjul). W grobowcach w Sinauli odnaleziono tarcze kształtu ósemki. Były one zdobione ukośnymi czworokątami z gwiazdami wewnątrz, kółkami tworzącymi linie wzdłuż obręczy i wzmacniane strzałkowatymi kształtami. Ich wysokość przekraczała 75 cm.

Reliefy neoasyryjskie (883-631 p.n.e.)

Tarcze asyryjskie (źródło: Dezso, 2012, ilustracje uzupełniające). Wojska asyryjskie stosowały wiele rodzajów tarcz. Były zarówno małe okrągłe tarcze typu puklerz, jak i duże pawęże. Odnajdujemy też na reliefach bogato zdobione tarcze z kolcami i głową tygrysa pośrodku umbo. Tarcza była podstawową bronią ochronną piechoty i innych formacji. Zdarza się, że z rydwannikiem na platformie rydwanu stoi aż dwóch tarczowników. Puklerze, gdy ich nie używano, noszono na plecach.

Reliefy Achemenidów (559-330 p.n.e.)

Persepolis (1933 r). Oriental Institute of the University of Chicago (źródło: www.nytimes.com). Na reliefach z Persepolis widzimy owalne tarcze z dwoma okrągłymi otworami. Otwory służyły poprawieniu wizji chroniącego się wojownika. Wariantami takiej tarczy są tarcze z wyciętymi bokami oraz tarcza ósemkowa. Wycięcia służyły zwiększeniu zakresu ruchów włóczni.

Tarcze greckie (550 p.n.e.)

Hoplitodromos (bieg w zbroi), grecka amfora z Vulci,  550 r. p.n.e. (źródło: wikimedia). Grecy umieszczali na swych tarczach godła (epizema), co zdaje się być poświadczone również w MBh, np. tarcza Dźajadrathy nosi na sobie godło pawia albo jest przyozdobiona jego piórami (barhiṇa-mahā-vāja, 7.13.57).

Rzeźba i artefakty od Mauriów do Kuszanów (320 p.n.e.-267 n.e.)

Muzeum Taksili, Sirkap, tarcze, II p.n.e.-II n.e. (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018). W Sirkap (Taksila) odnaleziono okrągłe tarcze typu puklerz oraz mniejsze, które mogły być umbo mocowanymi do większego stelaża.

Sanchi, brama południowa, wojna o relikwie Buddy w Kushinagarze (50-0 p.n.e.) (źródło: wikimedia). Pitalkhorā, Mahāraṣṭra, wejście do jaskini nr 4, strzegący żołnierze (dvārapāla) (100-70 p.n.e.) (źródło: wikimedia). Przedstawienia na reliefach ukazują liczne możliwe kształty i wielkości indyjskich tarcz: od małych okrągłych, po spore prostokątne chroniące większość postaci wojownika. Prostokątna tarcza żołnierza strzegącego wejścia w Pitalkhorā ozdobiona jest na jednej strony frędzlami, z drugiej posiada zdobny pas. Dziwi jej prostota – mógł to być kawałek prostej deski. Włócznicy na reliefie z Sanchi chronią się prostokątnymi tarczami zakończonymi owalnym łukiem na szczycie. Za ich plecami kryją się łucznicy.

Nawrócenie Angulimali, muzeum Lahore, I w. (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018). Atak Mary, muzeum Lahore, II-III w. (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018). Niewielkie okrągłe puklerze używane na reliefie z Lahore (nawrócenie Angulimali) podczas walki mieczem są najbardziej typową indyjską tarczą. Przetrwa ona całe wieki. Lekka i poręczna stanowiła nieodzowną ochronę podczas starcia wręcz. Na reliefie przedstawiającym atak Mary widoczne są dwie tarcze. Jedna typu puklerz i druga niewielka pawęż stojąca u stóp rycerza.

Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego

Kauṭilya (Arthaśāstra 2.18.16-17) zajmuje się zbroją i jej częściami. Druga część strofy siedemnastej zdaje się wymieniać różne rodzaje tarcz. Choć lista terminów jest daleka od przejrzystości możemy z niej wnioskować, że autor zna tarcze wykonane z różnych materiałów i o rozmaitych kształtach:

• peṭī-carman – kosz i skóra (?) (kom. tarcza z drewna i skóry; rękawice),
• hasti-karṇa – „ucho słonia” (kom. tarcza ochronna),
• tāla-mūla – „korzeń palmy” (kom. tarcza szeroka u dołu, wąska u góry),
• dhamanikā –rura / żyła (?) (kom. skórzany mieszek),
• kapāṭa – drzwi (?),
• kiṭikā – „świniowe” (?) (kom. lekka tarcza z plecionki trzcinowej i skóry),
• apratihata – „niezniszczalny” (kom. zbroja słoniowa: hastivāraka; rękawica: hastavāraka),

• balāhakānta – „chmuro-kres” (kom. jak apratihata, tylko z żelaznymi pasami na końcach; wariant tekstu: varāhakānta – „ulubione przez wieprza”).

Określenia na tarczę w MBh

tarcze
nazwa sanskrycka	liczba wzmianek w MBh	tłumaczenie terminu
carman	163	„skórzana”
śarāvara	10	„strzałochron”
phalaka	7	„płyta”
śarāvarṇa	2	„strzałochron”

Tekst często mówi o ozdobach umieszczanych na tarczy. Zdobiły ją gwiazdy (anekatāra) lub dzwoneczki (kiṅkiṇī-śata-jālavat). Mogła też nosić na sobie godło, np. tarcza Dźajadrathy zdaje się nosić wizerunek pawia (barhiṇa-mahā-vāja).d