Carman – tarcza

Informacje wstępne

Tarcza była ważnym elementem broni ochronnej. Dawała zasłonę przed strzałami, pociskami miotanymi ręką czy procą oraz przed ciosami miecza i broni drzewcowej. Często sama tarcza była używana jako broń – można było nią popychać przeciwnika lub uderzając kantem złamać jego kończynę. Najstarsze tarcze wykonane były z drewna i skóry. Używano skóry bawoła, nosorożca, krokodyla lub skorup żółwia. W konstrukcji lekkich tarcz wykorzystywano trzcinę i bambus (Paul 2005:120). Tarcze różnią się wielkością i kształtem. Najpopularniejsze to:

hoplon / aspis (gr.)	Grecka okrągła tarcza stosowana przez hoplitów pomiędzy VII-III w. p.n.e. Drewno dębowe pokryte skórą, wzmocnione na krawędziach i w środku brązem. Stosowano też tarczę z wcięciami albo w kształcie ósemki, która ułatwiała manipulowanie włócznią. Taką tarczą miała być sławna Ancile.	Amfora czarnofigurowa, Attyka 570-565 p.n.e. źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Hoplon Wyobrażenie Ancile, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Ancile
pelta (gr)	Tarcza piechoty greckiej, czyli peltastów. Wykonana z wikliny, przypominająca kształtem półksiężyc. Grecy przypisywali ją Amazonkom.	Peltasta walczący, kufel z Attyki, źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Peltast
kałkan (tur.)	Lekka, okrągła, silnie wypukła; stosowana w Turcji, Persji, Indiach, Chinach. Wykonana z plecionki, w środkowej części metalowe umbo, podbijana od wewnątrz suknem.	Muzeum Wojska Polskiego, źródło: http://www.muzeumwp.pl/emwpaedia/kalkan-bojowy.php
sipar / dhal (pers.)	Stalowa, kolista, wypukła, z płaskim brzegiem i czterema nitami. Stosowana w Persji, Turcji i Indiach.	Sipar, muzeum w Lahore, źródło: zdjęcie autora.
puklerz	Bouclier (fr.) – niewielka, okrągła, w całości z metalu, wybrzuszony sferyczny środek.	Puklerz, przód i wnętrze, źródło: https://pl.wikipedia.org/wiki/Puklerz
pawęż	Pavese (wł.) – prostokątna, wysoka, duża, ciężka. Używana przez piechotę.	Pawęż krzyżacka, wysokość 125 cm, Muzeum Wojska Polskiego, źródło: http://www.muzeumwp.pl/emwpaedia/pawez-krzyzacka.php

Historia

Późny okres harappański (1900-1300 p.n.e.)
W grobowcach w Sinauli odnaleziono tarcze kształtu ósemki. Były one zdobione ukośnymi czworokątami z gwiazdami wewnątrz, kółkami tworzącymi linie wzdłuż obręczy i wzmacniane strzałkowatymi kształtami. Ich wysokość przekraczała 75 cm.	Tarcze z Sinauli, źródło: (Jain i Jain 2018:210) oraz slajd z prezentacji Dr. Manjul (ASI):  https://www.youtube.com/watch?v=jU5SMcKePp0
Reliefy neoasyryjskie (883-631 p.n.e.)
Wojska asyryjskie stosowały wiele rodzajów tarcz. Były zarówno małe okrągłe tarcze typu puklerz, jak i duże pawęże. Odnajdujemy też na reliefach bogato zdobione tarcze z kolcami i głową tygrysa pośrodku umbo. Tarcza była podstawową bronią ochronną piechoty i innych formacji. Zdarza się, że z rydwannikiem na platformie rydwanu stoi aż dwóch tarczowników. Puklerze, gdy ich nie używano, noszono na plecach.	źródło: (Dezso 2012): ilustracje uzupełniające.
Reliefy Achemenidów (559-330 p.n.e.)
Na reliefach z Persepolis widzimy owalne tarcze z dwoma okrągłymi otworami. Otwory służyły poprawieniu wizji chroniącego się wojownika. Wariantami takiej tarczy są tarcze z wyciętymi bokami oraz tarcza ósemkowa. Wycięcia służyły zwiększeniu zakresu ruchów włóczni.	Persepolis (1933 r). Oriental Institute of the University of Chicago, źródło: https://www.nytimes.com/2018/07/23/arts/design/judge-orders-return-of-ancient-limestone-relief-to-iran.html
Tarcze greckie (550 p.n.e.)
Grecy umieszczali na swych tarczach godła (epizema), co zdaje się być poświadczone również w MBh, np. tarcza Dźajadrathy nosi na sobie godło pawia albo jest przyozdobiona jego piórami (barhiṇa-mahā-vāja) (MBh 7.13.57).	Hoplitodromos (bieg w zbroi), grecka amfora z Vulci,  550 r. p.n.e., źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Aspis
Rzeźba i artefakty od Mauriów do Kuszanów (320 p.n.e.-267 n.e.)
W Sirkap (Taksila) odnaleziono okrągłe tarcze typu puklerz oraz mniejsze, które mogły być umbo mocowanymi do większego stelaża.	Muzeum Taksili, Sirkap, tarcze, II p.n.e. – II n.e., źródło: zdjęcie autora.
Przedstawienia na reliefach ukazują liczne możliwe kształty i wielkości indyjskich tarcz: od małych okrągłych, po spore prostokątne chroniące większość postaci wojownika. Prostokątna tarcza żołnierza strzegącego wejścia w Pitalkhorā ozdobiona jest na jednej strony frędzlami, z drugiej posiada zdobny pas. Dziwi jej prostota – mógł to być kawałek prostej deski. Włócznicy na reliefie z Sanchi chronią się prostokątnymi tarczami zakończonymi owalnym łukiem na szczycie. Za ich plecami kryją się łucznicy.	Pitalkhorā, Mahāraṣṭra, wejście do jaskini nr 4, strzegący żołnierze (dvārapāla) (100-70 p.n.e.) (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Pitalkhora). Sanchi, stupa nr 1, brama południowa, wojna o relikwie Buddy w Kushinagarze (50-0 p.n.e.) (źródło: https://en.wikipedia.org/wiki/Sanchi).
Niewielkie okrągłe puklerze używane na reliefie z Lahore (nawrócenie Angulimali) podczas walki mieczem są najbardziej typową indyjską tarczą. Przetrwa ona całe wieki. Lekka i poręczna stanowiła nieodzowną ochronę podczas starcia wręcz. Na reliefie przedstawiającym atak Mary widoczne są dwie tarcze. Jedna typu puklerz i druga niewielka pawęż stojąca u stóp rycerza.	Nawrócenie Angulimali, muzeum Lahore, I w. (źródło: zdjęcie autora). Atak Mary, muzeum Lahore, II-III w. (źródło: zdjęcie autora).

Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego

Kauṭilya (Arthaśāstra 2.18.16-17) zajmuje się zbroją i jej częściami. Druga część strofy siedemnastej zdaje się wymieniać różne rodzaje tarcz. Choć lista terminów jest daleka od przejrzystości możemy z niej wnioskować, że autor zna tarcze wykonane z różnych materiałów i o rozmaitych kształtach:

- peṭī-carman – kosz i skóra (?) (kom. tarcza z drewna i skóry; rękawice),

- hasti-karṇa – „ucho słonia” (kom. tarcza ochronna),

- tāla-mūla – „korzeń palmy” (kom. tarcza szeroka u dołu, wąska u góry),

- dhamanikā –rura / żyła (?) (kom. skórzany mieszek),

- kapāṭa – drzwi (?),

- kiṭikā – „świniowe” (?) (kom. lekka tarcza z plecionki trzcinowej i skóry),

- apratihata – „niezniszczalny” (kom. zbroja słoniowa: hastivāraka; rękawica: hastavāraka),

- balāhakānta – „chmuro-kres” (kom. jak apratihata, tylko z żelaznymi pasami na końcach; wariant tekstu: varāhakānta – „ulubione przez wieprza”).

Określenia na tarczę w MBh

tarcze
nazwa sanskrycka	liczba wzmianek w MBh	tłumaczenie terminu
carman	163	„skórzana”
śarāvara	10	„strzałochron”
phalaka	7	„płyta”
śarāvarṇa	2	„strzałochron”

Tekst często mówi o ozdobach umieszczanych na tarczy. Zdobiły ją gwiazdy (anekatāra) lub dzwoneczki (kiṅkiṇī-śata-jālavat). Mogła też nosić na sobie godło, np. tarcza Dźajadrathy zdaje się nosić wizerunek pawia (barhiṇa-mahā-vāja).d