Pielgrzymka Ramy wzdłuż brodów Saraswati (9.34-53)

Sekcja poświęcona pielgrzymce Ramy do brodów Saraswati zawiera 21 rozdziałów. Główną treścią sekcji są opowieści związane z miejscami pielgrzymkowymi, jednak tym co najbardziej intryguje jest trasa pielgrzymki wzdłuż na wpół mitycznej rzeki. Saraswati pojawia się już w Rygwedzie (74 wzmianki) obok innych rzek z doliny Indusu. W hymnie do rzek (RV 10.75.5) wymieniona jest ona po Gangesie i Jamunie, a przed Satledź (Śutudri), co uważa się za wskazówkę jej lokalizacji. W późniejszej literaturze bramińskiej (np. Pañcaviṃśabrāhmaṇa 25.10.1) znajdujemy informacje o jej znikaniu (sarasvatyā vinaśane dīkṣante).

Lokalizacja Saraswati budzi wielkie kontrowersje. Często identyfikowana jest ona jako okresowa rzeka Ghaggar-Hakra, która bierze swój początek w górach Śiwalik, płynie na południowy zachód, by zniknąć w piaskach pustyni Thar. Wiele stanowisk kultury harappańskiej zlokalizowanych było wzdłuż koryta tej rzeki i jej dalszego możliwego biegu przez pustynię. Uważa się, że jej wyschnięcie mogło być jedną z przyczyn zaniku Kultury Doliny Indusu. Monsun zasilający wody rzeki zaczął zmniejszać się około 2 000 r. p.n.e., a w późnym okresie harappańskim (1900-1300 p.n.e.) rzeka częściowo wyschła, o czym świadczy fakt, że stanowiska w jej biegu przez pustynię Thar zostały opuszczone, a wzrosła ilość stanowisk w jej górnym biegu (Giosan i in. 2012):

Zmiany w zasiedleniu stanowisk Kultury Doliny Indusu w okresie preharappańskim i harappańskim (3200-1900 p.n.e.) oraz późnoharappańskim i kulturze szarej ceramiki malowanej (1900-600 p.n.e.)

(Źródło: https://www.ncbi.nlm.nih.gov/pmc/articles/PMC3387054/).

Tu rodzi się pytanie, czy opis pielgrzymki wzdłuż Saraswati przechowany w MBh może być wspomnieniem tego odległego okresu związanego z wyschnięciem rzeki Ghaggar-Hakry? Kataklizm zapewne doprowadził do klęsk głodowych i wędrówek ludności, a takie wydarzenia pozostawiają trwały ślad w kulturze na wiele pokoleń. Zachowanie w pamięci tradycji pielgrzymowania wzdłuż nieistniejącej już rzeki może świadczyć o starożytności tej formy religijnej sięgającej korzeniami do odległych preindoaryjskich czasów. Aby odpowiedzieć na to pytanie, przyjrzymy się trasie pielgrzymki zaświadczonej w MBh, szukając wskazówek umożliwiających identyfikację opisanych miejsc.

Pielgrzymka odbywa się w górę nurtu Saraswati (pratisrotas 9.34.17), a zaczyna w Prabhasie, tradycyjnie identyfikowanej jako Somnath. Miasto leży w Gudżaracie nad brzegiem Morza Arabskiego. Wprawdzie przepływa przez nie niewielka rzeka Hiran, jednak nie ma ona żadnych cech pozwalających na uznanie jej za Saraswati. Zatem ujścia rzeki należy szukać gdzie indziej. Ma to uzasadnienie zważywszy, że kolejnym punktem na trasie pielgrzymkowej są Udapana i Winaśana (Udapāna, Vinaśana), gdzie rzeka ma znikać, a więc nie dociera ona do morza.

Jak wspomnieliśmy termin vinaśana (zniknięcie) w związku z Saraswati pojawia się już w brahmanach, z uzupełnieniem, że jest to odpowiednie miejsce do przeprowadzenia rytu inicjacji. Zazwyczaj uważa się, że jest to miejsce zniknięcia rzeki Ghaggar-Hakra w piaskach pustyni Thar. Tekst MBh dostarcza dwóch dodatkowych wskazówek pomocnych w identyfikacji: ziemia tam jest urodzajna, a teren zamieszkują plemiona Abhirów i Śudrów. Plemię Abhirów w MBh pojawia się w związku z siedzibą Wrysznich Dwarką (to oni porywają kobiety Wrysznich po zagładzie dynastii). Również Abhirów i Śudrów zamieszkujących nad Saraswati podbija Nakula podczas swej podróży na zachód (2.29.9). W czasach Guptów Abhirowie zamieszkiwali tereny Gudżaratu i Malwy. Zatem miejsce zniknięcia Saraswati było prawdopodobnie wiązane z Gudżaratem.

Przez Gudżarat płyną dwie duże rzeki zdążające na południowy zachód, zasilane wodami z gór Arawali. Jedną jest Sabarmati, uchodząca do Zatoki Kambajskiej, a drugą Zachodni Banas, który łączy swe wody z Saraswati i dąży ku zatoce Kaććh. Przy obu znajdowały się stanowiska kultury harappańskiej. W pobliżu ujścia Sabarmati był port Lothal, a na terenach Rann’u Kaććh – stanowisko Dholavira. Obie rzeki dawniej był znacznie potężniejsze i częściowo żeglowne. Jednak w czasie powstawania eposu mogły już nie mieć swej dawnej świetności, która pozwoliła rozwijać się Cywilizacji Doliny Indusu. Do opisu MBh szczególnie pasuje Zachodni Banas, który bierze początek w pobliżu góry Abu. Dziś jest to rzeka okresowe, która większość roku pozostaje sucha i nigdy nie dociera do Zatoki Kaććh. 100 km na północ od miejsca zniknięcia Banas, znika również inna dawniej wielka rzeka – Luni. Ma ona swój początek niedaleko Puszkary i biegnie przez Radżastan. Dawniej wraz z Ghaggar-Hakrą zasilała ogromne żeglowne jezioro, które obecnie stało się przez większość roku suchym solniskiem. W odległej starożytności Luni i Zachodni Banas umożliwiały rozkwit takich stanowisk, jak położona na jeziornej wyspie Dholawira. Zatem to gdzieś w okolicach Rann’u Kaććh, na wschód od Patanu, mógł leżeć teren identyfikowany jako miejsce „zniknięcia” Saraswati.

Brody opisane za miejscem zniknięcia Saraswati należą do boskich istot – nimf, gandharwów, węży, co sugeruje ich górską lokalizację. Jeśli przyjmiemy, że znikająca Saraswati to Zachodni Banas lub Luni, byłyby to góry Arawali.

miejsce	opis	strofy
Prabhāsa	- początek trasy pielgrzymkowej, - Księżyc po kąpieli uwolnił się od klątwy	9.34.33-77
Camasodbheda	- jedynie wspomniane z nazwy	9.34.78-79
Udapāna	- miejscem kultu jest studnia Triki, - tu zanika Saraswati – żyzna gleba i bogata roślinność (9.34.80-81)	9.35
Vinaśana	- miejsce zniknięcia Saraswati, - ziemia Abhirów (Ābhīra) i Śudrów (Śūdra) (9.36.1)	9.36.1-3
Subhūmika	- bród nimf, zamieszkany przez braminów, - co miesiąc przybywają tu bogowie na ofiarę	9.36.4-10
Gandharvatīrtha	- bród gandharwów, miejsce muzyki i tańca	9.36.11-13
Gargasrotas	- tu Garga przedstawił wiedzę astronomiczną	9.36.14-19
Śaṅkha	- przedmiotem kultu jest drzewo, przy którym wieszczowie spełniają ascezę	9.36.20-25
Dvaitavana	- las zamieszkany przez wieszczów, - za nim trasa skręca w prawo lub na południe (dakṣiṇena sarasvatīm)	9.36.26-28
Nāgadhanvāna	- siedziba węży, tu Wasuki został namaszczony na króla, - dalej podąża się na wschód (prāyāt prācīṃ diśam)	9.36.29-33

Po opisie siedziby węży tekst dostarcza następnej ciekawej, aczkolwiek enigmatycznej wskazówki – Saraswati zmienia swój bieg i płynie ku wschodowi. Czy chodzi jedynie o zmianę biegu czy może o odwrócenie nurtu rzeki, na co może wskazywać „cudowność” tego zjawiska? Druga opcja nie jest aż tak nieprawdopodobna jak się wydaje. Po dziś dzień Zachodni Banas traktowany jest jako „kontynuacja” Banasu płynącego na północny wschód i wpadającego wraz z Chambel do Jamuny. Odległość między źródłami obu rzek jest stosunkowo niewielka, a ich koryta leżą w jednej linii. Gdy przeprowadzimy przez nie linię prostą, pobiegnie ona dalej przez Ekaćakrę do Naimiszy. Nazwanie dwóch rzek o przeciwnych nurtach tym samym imieniem nie byłoby w MBh przypadkiem odosobnionym. Jedną z siedmiu Saraswati opisanych w dalszej części sekcji jest Wiśala (Viśālā), która ma płynąć przez Gaję. Gaja znajduje się na brzegu rzeki Phalgu, ta jednak płynie ku północy, a autorzy twierdzą, że rzeka ma się zaczynać w Himalajach. Jest więc wielce prawdopodobne, że rzeka Phalgu została „przedłużona” na Gandaki, gdyż obie uchodzą do Gangesu w pobliżu siebie i również biegną w jednej linii. Nad Gandaki położone było miasto Waiśali (Vaiśalī), którego nazwa wiąże się z imieniem przydanym rzece.

Tereny za „odwróconym” biegiem Saraswati zamieszkiwali wieszczowie, którzy osiedli na nich po zakończeniu sesji ofiarnej w lesie Naimiszy. Ciągnęły się one aż po Kurukszetrę. W tym miejscu warto zwrócić uwagę, że pielgrzymka odbywa się po terenach obfitujących w stanowiska ofiar ogniowych. Są to miejsca związane z ceremoniami koronacji władców (Vāsuki, Soma, Āditya, Varuṇa, Kubera itd.) lub też miejsca odprawiania wielkich ofiar. Autorzy opisują ofiary, światy dzięki nim osiągane (9.49.45-51) czy kategorie ascetów je odprawiających. Taka charakterystyka pasuje do obszaru nazywanego Brahmawarta (Brahmāvarta), który miał się rozciągać między Saraswati a Dryszadwati (Dṛṣadvatī) (Manu 2.17) i który nazywany był również Arjawartą (Āryāvarta). Na nim kształtowała się ideologia brahman i powstawały teksty śrauta (śrauta). Jego epicentrum stanowiła kraina Kurów.

miejsce	opis	strofy
Naimiṣeya	- Saraswati tu zawraca (nivavṛtā) płynąc na wschód (prāṅmukhā) (9.36.35), - bród zamieszkany przez wieszczów przybyłych po ofierze w Naimiszy – osiedlają się po Samantapańćakę (9.36.42), - kategorie ascetów (9.36.45-46), którzy wszędzie spełniają ofiary, - przybywają specjaliści od ofiar z zachodu – brak miejsc na ofiary, - po zawróceniu, Saraswati ponownie płynie na zachód (pratīcyabhimukhī 9.36.52),	9.36.39-56
Sapta-sārasvata	- bród, w którym pojawia się siedem Saraswati, - opis gajów i lista ascetów je zamieszkujących, - bród zamieszkiwał Mankanaka, który kąpie się w rzece Apaga (Āpagā, 9.37.29)[1]	9.36.57-63; 9.37
Auśanasatīrtha / Kapālamocana	- w tym brodzie Śukra tworzy dzieło o prawie (nīti), - Mahodara uwalnia się od przytwierdzonej do łydki głowy rakszasy	9.38.4-21
Pṛthūdaka	- tu uzyskali bramińskość: Viśvāmitra, Ārṣṭiṣeṇa, Sindhudvīpa, Devāpi	9.38.22-33; 9.39
Bakāśrama	- pustelnia Dalbhja Baki – złożył w ofierze królestwo Dhrytarasztry, - Bryhaspati złożył ofiarę, aby zniszczyć asury (9.40.26)	9.40.1-29
Yāyātatīrtha	- miejsce, gdzie syn Nahuszy, Jajati, składał ofiarę	9.40.30-34

Po tym, jak Saraswati zawraca na wschód (prāṅmukhā), by stworzyć brody dla ascetów, ponownie płynie ona na zachód (pratīcyabhimukhī). Ten chaos informacyjny musiał być również uciążliwy dla bardów, gdyż w tym miejscu decydują się umieścić rozdział mówiący o siedmiu Saraswatich. Stwierdzają, że Saraswati nie jest jedną rzeką, ale pojawia się wszędzie tam, gdzie jest przyzywana. Dalej następuje lista siedmiu miejsc, w których się ona pojawiła wraz z imionami jej przydawanymi:

	Sarasvatī	opis	identyfikacja
1	Suprabhā	- ofiara Brahmy w Puszkarze	Luni (Dṛṣadvatī)
2	Kāñcanākṣī	- ofiara w Naimiszy	Gomati
3	Viśālā	- ofiara Gaji w mieście Gayā - przy mieście Gaja płynie rzeka Phalgu, ale opis rzeki pasuje do Gandaki płynącej przez  Waiśali (Vaiśalī)	Phalgu  i Gandaki
4	Mānasahradā	- ofiara Uddalaki w północnej Kosali,	Rapti (Sadānīrā)
5	Oghavatī	- ofiara na polu Kurów
6	Suveṇu		Ghaggar-Hakra
7	Vimalodakā	- ofiara Dakszy u źródeł Gangi	Mandākinī / Bhāgīrathī

Możliwa lokalizacja siedmiu Saraswati wg MBh 9.37 (rzeki zaznaczone pogrubioną linią).

Dzięki takiemu zabiegowi autorzy dają do zrozumienia, że pielgrzymka opisywana przez nich nie musi przebiegać wzdłuż jednej rzeki. Bohater może przemieszczać się z Gudżaratu przez las Naimisza do Pola Kurów, wszędzie odwiedzając „brody nad Saraswati”. Zwolnieni z przymusu linearnego opisu, mogą zgodnie z fantazją raz przedstawiać brody południa, to znów północy. Może dlatego nie sposób odnaleźć klucza do identyfikacji wymienianych miejsc. Nie wiadomo, czy znajdują się one nad Saraswati północną (Ghaggar-Hakra), czy też leżącą w Gudżaracie (Banas, Luni).

Pewną wskazówką może być przypisanie brodom związku z bóstwem lub wieszczem, jednak często odnajdywane informacje pogłębiają tylko rozterkę czytelnika:

1. Bród Sthanu (Sthāṇutīrtha, Vasiṣṭhāpavāha) ma być eremem Wasiszthy. Inny fragment MBh (3.80.74) uważa, że jego pustelnia znajdowała się na górze Arbuda. Jeśli uznamy, że jest to jedno i to samo miejsce, wówczas bród można lokować gdzieś przy nurcie Zachodniego Banasu. MBh twierdzi, że rzeka płynie tu ku zachodowi (pustelnia porwanego przez prąd Wasiszthy znajduje się na wschód od eremu Wiśwamitry – 9.41.4). Jednak bród wymieniony jest po eremie Baki, który był lokalizowany gdzieś w krainie Kurów (ofiara tam przeprowadzona miała zniszczyć królestwo Dhrytarasztry). Autor również wspomina, że w tym brodzie został wyświęcony Karttikeja (9.41.7), co ponownie wskazywałoby na tereny na zachód od Hastinapury (patrz poniżej: Somatīrtha). Kolejny trop pojawia się w modlitwie niesionego przez Saraswati Wasiszthy. Mówi on, że rzeka wypływa z jeziora (saras) Brahmy (Pitāmaha), co wskazywałoby na rzekę Luni, mającą swe źródła niedaleko Puszkary[2].

2. Bród Księżyca (Somatīrtha) ma być miejscem wyświęcenia Karttikeji. Rejonem identyfikowanym z Karttikeją w MBh jest teren na zachód od krainy Kuru. Nakula podczas zachodniego podboju wyrusza ze stolicy (Khāṇḍavaprastha) i od razu walczy z Rohitakami, którzy są „drodzy Karttikeji” (kārttikeyasya dayitaṃ rohītakam upādravat 2.29.4). Tekst nazywa ich też mattamayūraka, co może być związane z wydawanymi przez nich okrzykami bojowymi, przypominającymi krzyki pawia – ptaka nieodłącznie wiązanego z Karttikeją. Za ich krajem rozciąga się pustynia (marubhūmi). Rohitaków identyfikuje się z konfederacją Jaudheja, która zajmowała tereny między Indusem a Gangesem. Na monetach bitych przed Judhejów w I w. p.n.e. pojawia się Karttikeja. Ich stolicą miało być współczesne miasto Rohtak położone 60 km na zachód od Delhi.

3. Łono Brahmana (Brahmayoni) jest w MBh 9.46.20-21 uznane za miejsce, w którym Brahman stworzył światy. Z kultem Brahmana późniejsza tradycja wiąże Puszkarę, gdzie prarodzic miał dokonać tego aktu twórczego. Jednak miejsce stworzenia świata zdaje się być przypisywane licznym brodom. Pradziad miał go dokonać również w brodzie Prythudaka (Pṛthūdaka, 9.38.31), gdzie można zyskać status bramina.

Większość miejsc na liście, począwszy od brodu Księżyca (Somatīrtha) zdaje się być lokalizowana przez bardów w pobliżu Pola Kurów, gdyż co jakiś czas pojawiają się nawiązania do tego miejsca bądź do Samantapańćaki z nim identyfikowanej.

miejsce	opis	strofy
Sthāṇutīrtha Vasiṣṭhāpavāha	- miejsce ofiary Sthanu (Sthāṇu), - erem Wasiszthy – tu porywa go prąd rzeki, - Saraswati uwalnia się od klątwy i staje się rzeką Aruna (Aruṇā), - tu bogowie namaszczają Karttikeję (9.41.7)	9.41-42
Somatīrtha	- Księżyc spełnia ofiarę radźasuja, podczas której wybucha wojna bogów z demonami, - tu bogowie namaszczają Karttikeję (9.42.38-41), - Karttikeja rozłupuje górę  Krauńća (Krauñca, 9.45.71-81)	9.43-45
Varuṇatīrtha	- Waruna zostaje namaszczony na Króla Wód	9.46.1-11
Agnitīrtha	- Ogień ukrywa się w drzewie śami (śami)	9.46.12-19
Brahmayoni	- Brahma stwarza świat i pożywienie dla bogów (tradycja puraniczna uznaje Puszkarę za miejsce kreacji Brahmy)	9.46.20-21
Kauberatīrtha	- Kubera otrzymuje władzę nad bogactwem i inne błogosławieństwa	9.46.22-27
Badarapācana	- Arundhati i Srućawati gotują dla gości głożynę	9.47
Indratīrtha	- Indra odprawia tu setkę ofiar	9.48.1-5
Rāmatīrtha	- Paraśurama spełnia tu ofiarę i oddaje ziemię braminom	9.48.6-9
Yamunātīrtha	- Waruna przeprowadza ofiarę i wybucha wojna bogów z demonami	9.48.10-14
Ādityatīrtha	- Słońce uzyskuje zwierzchnictwo nad światłami (jyotis), - Wisznu oczyszcza się po zabiciu Madhu i Kaitabhy, - Asita Dewala uzyskuje doskonałość	9.48.16-23; 9.49
Somatīrtha	- Księżyc spełnia ofiarę, podczas której ma miejsce bój z Taraką	9.49.65; 9.50.1
Sārasvatatīrtha	- syn Dadhićego, Saraswata, uczy braminów Wedy	9.50
Vṛddhakanyātīrtha	- córka wieszcza Kuni, Gargi, osiąga niebo	9.51
Samantapañcaka / Kurukṣetra	- przechodzi się przez wąwóz (samantapañcaka-dvāra) (9.51.25), - jest to północny ołtarz Pana Stworzeń (uttaravedi) (9.52.1), - król Kuru orze ziemię	9.52
Viṣṇuāśrama	- eremy u podnóża Himalajów (9.53.9), - stąd Rama opuszcza królewskie miasta (skandhāvāra) i rusza w góry,	9.53.1-9
Plakṣaprasravaṇa	- jedynie wspomniane z nazwy	9.53.11
Kārapacana	- jedynie wspomniane z nazwy	9.53.11
Mitravarunaāśrama	- Indra, Agni, Aryaman osiągają tu zadowolenie	9.53.12-13
Yamunādeśa	- Rama słucha w nim opowieści w gronie wieszczów

O tym, że problem identyfikacji miejsc związanych z pielgrzymką Ramy nastręczał problemów może świadczyć fakt, że nie poradzili sobie z nim nawet autorzy Bhagawatapurany (BhP), którym nie można odmówić wiedzy o topografii Indii. Bhagawatapurana jako tekst egzegetyczny wykorzystuje wcześniejsze źródła, na podstawie których autorzy komponują nowe treści. Ich znajomość literatury bramińskiej jest imponująca. Pielgrzymce Balaramy poświęcone są dwa rozdziały księgi dziesiątej (BhP 10.78-79). Jednak faktycznie do treści MBh odnoszą się jedynie cztery strofy początkowe (BhP 10.78.17-20) oraz dwie końcowe (BhP 10.79.22-23). Reszta to własna inwencja bhagawatów. Ze strof wprowadzających dowiadujemy się, że Rama słyszy o konflikcie Pandawów z Kaurawami i chcąc pozostać neutralnym, wybiera się na pielgrzymkę. Najpierw udaje się do Prabhasy, a wykąpawszy się w świętym brodzie, idzie ku Saraswati, by podążyć w górę jej biegu (pratisrotas). Kolejne dwie strofy przedstawiają jego drogę do Naimiszy, w czasie której przechodzi przez miejsca: Pṛthūdaka (opisane w MBh 9.39), Bindusara, Tritakūpa (opisane w MBh 9.35), Sudarśana, Viśāla, Brahmatīrtha (może Puszkara), Cakra (może Ekacakra). Strofa wspomina, że miejsca te położone są przy Saraswati płynącej na wschód (prācīsarasvatī). Następnie bohater przekracza Jamunę, Ganges i dochodzi do lasu Naimiszy (Naimiṣa).

Ciekawe jest, że bhagawatowie nie wspominają o miejscu, w którym znika Saraswati (Vinaśana). Poza tym ich trasa zdaje się przebiegać w prostej linii przez obie rzeki Banas wzdłuż gór Arawali aż po Naimiszę. Tu następuje opowieść o tym, jak Balarama zabija Romaharszanę – barda głoszącego purany podczas sesji ofiarnej w Naimiszy – i w ramach pokuty wyrusza na dwunastomiesięczną pielgrzymkę wokół Indii (BhP 10.78.40). Wędruje przez rzeki północy (Sarayū, Kauśikī, Gomatī, Gaṇdakī, Śona) i miasta nadgangesowe (Prayāga, Gāya), po czym udaje się na południe subkontynentu. Autorzy wykazują się dobrą znajomością topografii terenu, prowadząc bohatera najpierw wzdłuż wschodnich Ghatów do przylądka Komoryn, następnie wzdłuż Zachodnich Ghatów z powrotem do Prabhasy. Tu Rama dowiaduje się o bitwie między Bhimą i Durjodhaną, i spieszy, by powstrzymać swych uczniów.

Na zakończenie warto wspomnieć o fragmentach sekcji z MBh, które mogą dotyczyć wspomnień okresu wysychania rzeki – głodu i wędrówek ludności. Rozdział 9.36 opisuje zatłoczone przez ofiarników miejsca nad Saraswati. Mowa jest o tym, że w okolice Pola Kurów przybyli z zachodu specjaliści od ofiar i nie mogli znaleźć miejsca nawet na wytyczenie placu ofiarnego. Może być to reminiscencja przesiedlania się ludności z zachodnich części środkowego biegu rzeki Ghaggra-Hakra do jej górnego biegu. Rozdział 9.47 mówi o dwunastu latach suszy, podczas której siedmiu mędrców udaje się za utrzymaniem w Himalaje. Pozostawiona przez nich żona gotuje owoce głożyny, nic nie jedząc, co może być wspomnieniem wielkiego głodu. Trzecia opowieść (9.50) jest jeszcze bardziej znacząca. Mówi ona o klęsce głodowej, która zmusiła ludność do opuszczenia koryta rzeki i migracji. Klęska musiała być na tyle dotkliwa, że bramini porzucili swe obowiązki i zapomnieli Wedy. Tu następuje ciekawy opis odnawiania tradycji – bramini uczą się na nowo Wed od Saraswaty, który jako jedyny pozostał nad rzeką i przechował je w pamięci.

Opisując pielgrzymkę, bardowie MBh przeprowadzają słuchacza przez przestrzeń stanowisk ofiarnych z późnego okresu wedyjskiego. Lista brodów i legend z nimi związanych może pochodzić z czasów komponowania tekstów brahman i przenosi słuchaczy do eremów wieszczów służących jako ofiarnicy. Ostateczna trasa pielgrzymki zdaje się być kompilacją różnych list, połączonych w całość bez uwzględnienia topografii Indii. Droga prowadzi przez kilka obszarów, wzdłuż różnych rzek. Można identyfikować je jako: Zachodni Banas, Luni lub Sabarmati (Saraswati płynąca na zachód), następnie Banas (Saraswati płynąca na wschód) oraz Ghaggra-Hakra (Saraswati płynąca na zachód). Obszar obejmuje północny Gudżarat, góry Arawali i teren między Jamuną a Satledźem aż po Himalaje. Zachowane w pamięci wspomnienia pielgrzymki wzdłuż Saraswati – rzeki, która w czasach kompilacji MBh nie miała już wielkiego znaczenia – może sugerować starożytność tej praktyki religijnej oraz implikować kontynuację tradycji oralnej sięgającej do późnego okresu harappańskiego. Tę tezę wzmacnia fakt istnienia w sekcji fragmentów mówiących o okresach suszy i migracji ludności.

Rekonstrukcja trasy pielgrzymkowej Balaramy wg MBh 9.34-53 (trasa zaznaczona linią czerwoną).

---

[1] Rzeka Apaja (Āpayā) pojawia się w RV 3.23.4 między rzekami Dryszadwati i Saraswati (Dṛṣadvati, Sarasvatī) jako miejsce, gdzie palą się ognie ofiarne.

[2] To, że Saraswati bierze początek w jeziorze Brahmy, powtarzane jest i w innych miejscach, np. 9.50.19.