Dhvaja – proporzec z godłem

Informacje wstępne

Niezwykle istotnym elementem wyposażenia rydwanu w MBh jest proporzec rozumiany jako znak bojowo-rozpoznawczy. Jest on wzmiankowany setki razy pod różnymi nazwami. W popkulturze funkcjonuje jako flaga, jednak dzięki reliefom indyjskim i artefaktom innych starożytnych kultur możemy wnioskować, że były to raczej proporce z rzeźbionym lub odlewanym godłem umieszczonym na głowni. Mógł on być wyposażony w chorągiew, ale nie była ona esencjonalną jego częścią.

Proporzec przypisany jest w MBh konkretnemu bohaterowi (np. Ardźuna ma proporzec z małpą, Karna z popręgiem, a Kryszna z ptakiem), ale przez porównanie z armią egipską czy asyryjską, możemy się domyślać, że wokół niego gromadziła się cała jednostka. Dlatego jego ścięcie, tak często wzmiankowane w MBh, było poważnym nadszarpnięciem nie tylko dumy wojownika, ale wpływało na morale całego hufca. Potwierdzeniem tego może być fakt, że terminem stosowanym na określenie rydwanu w MBh jest dhvajin (posiadacz proporca – pojawia się w tekście 17 razy). Może on również oznaczać wszystko co nosi na sobie herb lub posiada proporzec. Od niego pochodzi termin dhvajinī – oznaczający oddział (wspomniany 29 razy) oraz dhvajinī-pati wskazujący na dowódcę. Wskazuje to dobitnie na gromadzenie się oddziału wojskowego wokół proporca, na zasadzie polskiej chorągwi w znaczeniu jednostki wojskowej.

Podobne proporce stosowane były przez wojska w Mezopotamii, Egipcie, Persji czy Rzymie. Dopiero w późniejszych czasach u Germanów, Celtów, Hunów czy Słowian miejsce rzeźbionego proporca z godłem zajęła chorągiew z tkaniny.

Historia

Egipt i Sumer (3000-2500 p.n.e.)
Paleta Narmera, wysokość 63,5 cm, materiał: aleuryt, ok. 3000 p.n.e., ostatnia faza podboju Egiptu, fragment (źródło: Yadin 1963:122). Procesja dygnitarzy z przodującym człowiekiem niosącym sztandar z bykiem, ok. 2500 p.n.e., fragment, płyta bitumiczna inkrustowana tabliczkami z masy perłowej, świątynia Isztar w Mari, wczesna III dynastia, Muzeum w Luwrze (źródło: Yadin 1963:138). Stela przedstawiająca zwycięstwo Naram-Sina (ok. 2254-2218 p.n.e.) nad Lulubejami,  Luwr (źródło: wikimedia). Starożytny proporzec składał się z drzewca zakończonego głownią w postaci rozpoznawalnego symbolu (np. bóstwa, zwierzęcia, rośliny, symbolu geometrycznego). Symbol ten stanowił godło rycerza i zgromadzonej wokół niego jednostki. Do drzewca mógł być przytwierdzony płat materiału. Na palecie Narmera widzimy wodza kroczącego w tryumfalnym orszaku. Za nim służący niosący sandały, przed nim urzędnik w peruce i skórze pantery oraz procesja ze sztandarami, na których zwieńczeniu widnieją zwierzęce herby. Panel ze świątyni Isztar w Mari przedstawia procesję dygnitarzy prowadzonych przez człowieka niosącego sztandar zwieńczony bykiem. Jest on zwróconych do wojownika prowadzącego jeńców (tu niewidocznych).
Reliefy neoasyryjskie (883-631 p.n.e.)
Proporce asyryjskie: A – proporzec Isztar, B – proporzec Nergala (źródło: Dezso, 2012, ilustracje uzupełniające). Sztandary jednostek asyryjskich, od lewej: Adad, Aszur lub Ninurta, Adad (źródło: wikimedia). Na reliefach asyryjskich proporce najczęściej przytwierdzone są na stałe do rydwanów. Znajdują się na nich wyobrażenia bóstw, najczęściej boga burzy i wojny Adada, jego byka lub głównego bóstwa panteonu – Aszura. Jednostki bojowe armii neoasyryjskiej nosiły nazwy od bóstw na sztandarach. W porządku marszowym miały one swoją kolejność. Na czele kroczył  oddział pod proporcem Nergala i Adada, po nich maszerowała gwardia królewska pod proporcem Isztar (otoczonej lwami). Na lewej flance znajdował się proporzec z bóstwem Księżyca (Sin), a po prawej Słońca (Szamasz). Godła mogą wieńczyć również ścianki rydwanu lub być umieszczone na jarzmach końskich.
Grecja i Rzym (400 p.n.e.-113 r.)
Uzbrojenie Macedończyków na obrazie z grobowca Agios Athenasiosa, IV w. p.n.e. (źródło: wikimedia). Rzymskie oddziały niosące sztandary, np.: drzewce z dyskami (nie wydać godła na zwieńczeniu), fragment kolumna Trajana w Rzymie, 113 r. (źródło: wikimedia). Rzymskie proporce (Yonge 2005) (źródło: wikimedia). Starożytni Grecy, w tym też sławetna armia hoplitów, umieszczali godła na tarczach. Stąd też brak przedstawień proporców noszonych na drzewcach przez wojowników. Rzymianie na wzór egipski używali drzewcowych sztandarów noszonych w rękach i identyfikujących jednostki wojskowe. Często drzewce przechodzą w dyski umieszczane jeden na drugim, a na szczycie widnieje godło, np. orzeł lub wilczyca.
Rzeźba od Mauriów do Kuszanów (320 p.n.e.-267 n.e.)
Bhārhut, Madhya Pradesh, wschodnia brama (vedikā – wysokość ok. 3 m), okres Śungów (100-80 p.n.e), czerwonawo-brązowy piaskowiec, obecnie w Muzeum w Kalkucie (źródło: wikimedia). Sanchi, kolumna bramy wschodniej (50-0 p.n.e.) (źródło: wikimedia) Sanchi, brama południowa, król Aśoka odwiedza Ramagramę, by zabrać relikwie Buddy, fragment (50-0 p.n.e.) (źródło: wikimedia). Sanchi, brama zachodnia, kuszenie Buddy i ucieczka armii Mary (50-0 p.n.e.) (źródło: wikimedia). Na najstarszym znanym wyobrażeniu indyjskiego proporca z Bhārhut widnieje wojownik na koniu dzierżący drzewce z godłem człowieka-ptaka. Przypuszcza się, że jest to Garuda. Na powszechność kultu Garudy w tym czasie wskazuje fakt, że również z tego okresu pochodzi najstarsza znana nam kolumna postawiona ku jego czci (113 r. p.n.e), a zawdzięczamy ją Indo-Grekowi Heliodorowi. Sztandary na rzeźbach w Sanchi noszone są przez pieszych i wojowników na słoniach. Na wszystkich reliefach są dość podobne. Są to drzewce, czasem z trójkątną konstrukcją u szczytu, do której przytwierdzona jest prostokątna  płachta materiału. Głownię drzewca wieńczy koło z koroną lub symbolem w kształcie litery „w”. Rydwany ukazane na reliefach nie posiadają proporców, za to większość z nich posiada montowany na stałe niewielki parasol.

Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego

Proporzec w MBh składa się z trzech części: drzewca, flagi i godła umieszczanego na szczycie:

Najpopularniejszym określeniem w MBh na proporzec jest termin dhvaja. Pochodzi od pierwiastka dhvaj – iść, poruszać się i może wskazywać na użycie proporca w czasie procesji i marszów. Termin vijayantī (vijaya – zwycięstwo) podkreśla symboliczny charakter sztandaru jako godła wiodącego ku zwycięstwu.

Nieco odmienne znaczenie niesie termin patākā. Pochodzi on od czasownika pat – władać lub pat – latać. W pierwszym przypadku wskazywałby na dominującą rolę nad grupą z nim związaną, w drugim, na przytroczoną do drzewca łopoczącą flagę. Patāka występuje często w jednej strofie z terminem dhvaja i częściej oznacza liczne chorągwie lub flagi. Są one w różnych barwach i powiewają na wietrze (vātoddhūta, 7.75.33).

Etymologia terminu ketu jest bardziej złożona. Wskazuje na coś jaśniejącego (światło, lampa, pochodnia), a przez to się wyróżniającego (znak, symbol). Na znaczenie symbolu wskazuje etymologia wywodząca termin od czasownika kit – rozróżniać. Jako znak jest również utożsamiany z fenomenami astrologicznymi, a szczególnie spadającymi gwiazdami i kometami. Tym ostatnim towarzyszy jasny warkocz, który mógł być identyfikowany ze sztandarem z przytwierdzoną płachtą materiału. Jednak przede wszystkim ketu to godło i występuje wraz z pozostałymi nazwami na godło: ketana, lakṣman. Godło było umieszczone na szczycie proporca (dhvajāgra 7.39.16) i miało postać rzeźby (pratimā), najczęściej bóstwa. Wizerunek ten był personifikowany i traktowany niczym bóstwoy np. małpa na proporcu Ardźuny wraz z innymi figurami tam umieszczonymi zagrzewa wojowników do walki (7.64.25). Jak informuje nas MBh (7.25.13) były one wykonane z szlachetnych bądź półszlachetnych kamieni (maṇi-maya) i ozdabiane klejnotami (ratna-citra). Przed wyruszeniem na pole bitwy polerowano je delikatnym suknem (7.2.25).

Proporce bohaterów MBh

Każdy z generałów posiada własny rozpoznawczy symbol, który staje się epitetem bohatera, dzięki któremu jest rozpoznawalny i z którym jest identyfikowany. Oto kilka przykładów:

imię bohatera	godło	tłumaczenie	cytowanie (przykład)
Arjuna	kapi	małpa	7.3.30
Yudhiṣṭhira	mṛdaṅga	bęben dwustronny	7.131.13
Bhīṣma	tāla	palmira	6.100.14
Balarāma	tāla	palmira	9.33.2
Kṛṣṇa	garuḍa / vaineteya / dvija	Garuda / ptak	7.56.33, 7.57.14
Karṇa	hasti-kakṣyā	popręg słoniowy	7.6.9
Droṇa	vedī-kṛṣṇājina	ołtarz i skóra czarnej antylopy	7.63.30
Bhuriśravas	yūpa	słup	7.24.53
Ghaṭotkaca	ratha-cakra	koło rydwanu	7.22.60
Duryodhana	nāga	wąż lub słoń	7.25.13
Abhimanyu	karṇikāra	Pterospermum acerifolium	7.35.12
Jayadratha	vārāha	świnia	7.42.3
Bhoja-rāja	kuñjara	słoń	7.47.8
Śiva	vṛṣabha	byk	7.57.60
dzieci Draupadī	dharma, māruta, śakra, aśvini	Prawo, Wiatr, Indra, Aświnowie	7.39.16

Określenia na proporzec i parasol

Terminy yaṣṭi i daṇḍaka wskazują na drzewce. Mogą być one zwieńczone godłem lub parasolem. Czasem dla ujednoznacznienia w tekście użyte jest złożenie dhvaja-yaṣṭi – drzewce proporca. Były one montowane na stałe do rydwanu, gdyż wojownik mógł się na nich wesprzeć, gdy zasłabł (7.68.14). Jak informuje nas MBh 7.56.33 drzewce sztandaru montowane były do ławy rydwanu (rathopastha).

Parasol (chattra) zdaje się być symbolem charakterystycznym dla subkontynentu indyjskiego. Jego nazwa pochodzi od kształtu grzyba, który również jest tak nazywany. Liczne umieszczone nad sobą parasole pojawiają się nad buddyjskimi stupami jako symbol szlachetności i czci. Takie samo znaczenie posiadają, gdy są noszone nad głowami szlachetnie urodzonych osób i bogów. Widać je nad jeźdźcami na słoniach, koniach, rydwanach, noszone są w pochodach nad relikwiarzami, a nawet nad pieszymi dostojnikami.

Termin daṇḍaka (uchwyt parasola, drzewce sztandaru) w MBh występuje często z wyrazem bandhura (vandhura), który prawdopodobnie określa przednią część kosza rydwanu lub zakończenie dyszla. Miedziane mocowanie dyszla do osi rydwanu odkryte w Sinauli wskazuje, że było ono połączone z tulejami służącymi do mocowania drzewców parasola i sztandaru. To wyjaśniałoby współistnienie terminów bandhura i daṇḍaka.

proporzec z godłem i parasol
kategoria	nazwa sanskrycka	liczba wzmianek w MBh	tłumaczenie terminu
proporzec	dhvaja	589	- dhvaj – poruszać się - proporzec, sztandar
	vaijayantī	14*	- viji – zwyciężać - girlanda (zwycięstwa) - proporzec, flaga
parasol	chattra	143	- parasol, baldachim
flaga	patākā patāka	127 3	- pat – lecieć - flaga, chorągiew, sztandar (może być poruszana przez wiatr – vātoddhūta 7.75.33; calant; często w jakimś kolorze)
godło	ketu	109*	- kit – rozróżniać - pochodnia, jasność, kometa - proporzec, sztandar - godło
	ketana	48*	- siedziba, dom - godło, znak
	lakṣman	21*	- lakṣ – znaczyć, wskazywać - znak, symbol - godło
drzewce	yaṣṭi	30*	- drzewce
	daṇḍaka	6	- drzewce - drąg (do proporca lub parasola)

• *Liczba z gwiazdką oznacza, że kategoria jest homonimem – ma również inne znaczenia, a więc liczba wzmianek nie jest ścisła.