Cakra – dysk

Informacje wstępne

Dysk (cakra) jako broń przysparza wielu problemów interpretacyjnych. W literaturze epickiej posługuje się nim jedynie Kryszna, a w ikonografii jest insygnium Wisznu. Nie jest pewne czy był on stosowany jako oręż czy miał znaczenie jedynie symboliczne. Nie ma też pewności co do jego wyglądu. Termin ćakra oznacza koło (szczególnie rydwanu) i w tym kontekście najczęściej pojawia się w ikonografii. Świadectwa użycia ćakry przez sikhów jako broni pierścieniowej pochodzą z późnego okresu (XIX w.) i mogą być wtórną próbą rekonstrukcji mitologicznej broni Wisznu.

Trop poszukiwania źródeł dysku wiedzie w kilku kierunkach. Dysk przedstawiany jako koło rydwanu jest zarówno symbolem buddyjskiego koła prawa (dharma-cakra), jak i elementem uzbrojenia Kryszny. Pełen dysk w zawodach sportowych używany był w Grecji i mamy tam przykłady zadawania śmierci nim – przynajmniej jako wypadku turniejowego. Ciekawym tropem jest też pierścień trzymany przez niektórych bogów mezopotamskich i przekazywany donatorom czy władcom. Tę symbolikę przejęli Persowie.

Historia

Okres harappański (2600-1900 p.n.e.)
Napis odnaleziony przy bramie wiodącej do cytadeli w Dholawirze (źródło: wikimedia). Symbol koła z sześcioma szprychami pojawia się jako jeden ze znaków „pisma” harappańskiego.
„Pierścień i kijek” -  Mezopotamia i Persowie (1800-330 p.n.e.)
IX w, Marduk, główne bóstwo Babilonu z wężem-smokiem, szkic z F. H. Weissbach (źródło: wikimedia). Frawaszi lub Ahura Mazda z Persepolis (źródło: wikimedia) Ahura Mazda (po prawej) przekazuje Ardaszirowi I pierścień władzy, Naqsh-e Rustam, III p.n.e. (źródło: wikimedia). Bogowie i boginie Mezopotamii (od renesansu sumeryjskiego po okres neoasyryjski) przedstawiani na reliefach i pieczęciach często trzymają charakterystyczny pierścień i kijek. Mogą je też przekazywać stojącemu przed nimi darczyńcy lub władcy. Symbole te często są interpretowane jako sznurek i miara lub hak pasterski i lina do nosa. Pierwsza interpretacja zaczerpnięta jest z mitu o Inannie. Gdy bogini wchodzi do podziemi trzyma w dłoni lapis-lazuli, miernik i linę pomiarową. Jednak autor Enuma Elisz (tabliczka IV, strofa2-30) opisując koronację Marduka oznajmia, że zostało mu wręczone berło, tron i pierścień (symbol królewskości). Dalej tekst wyjaśnia: „dali mu niezwyciężoną broń, która przytłoczyła wrogów [mówiąc:] idź i przetnij życie Tiamat, niech wiatr w głąb niesie jej krew”. Podążając za tą interpretacją mielibyśmy tu przedstawienia jakiegoś oręża, które jest symbolem potęgi i władzy. Dysk-pierścień występuje powszechnie na przedstawieniach frawaszi począwszy od czasów Achemenidów. Na reliefie z Naqsh-e Rustam Ahura Mazda przekazuje go Ardaszirowi I.
Pięciobój w Grecji (708 p.n.e.-241 n.e.)
Rzut dyskiem, kyliks wykonany przez Kleomelosa, muzeum w Luwrze (źródło: wikimedia). Discobolus z Attyki, ok. 490 p.n.e. (źródło: wikimedia). Replika dysku z brązu wyryta jako wotum dla Zeusa przez Asklepiadesa z Koryntu, zwycięzcy pięcioboju na Olimpiadzie w 255 r. p.n.e. (Gliptoteka monachijska, oryginał w Muzeum Archeologicznym w Olimpii) (źródło: wikimedia) Konkurencja rzutu dyskiem wchodziła w skład greckiej olimpiady jako element pięcioboju antycznego (stadion, skok w dal, rzut dyskiem, oszczepem, zapasy). Pentatlon wprowadzono jako dyscyplinę olimpijską w 708 r. p.n.e. Według mitologii pięciobój ustanowił Jazon organizując zawody wśród argonautów. Na kyliksach obok sportowców znajduje się radło wykorzystywane do spulchniania ziemi w miejscu skoków w dal. Zestawienie tych dwóch przedmiotów jest ciekawe w kontekście przedstawień na monetach indo-greckich Kryszny i Balaramy z dyskiem i radłem.
Rzeźba i artefakty od Mauriów do Kuszanów (320 p.n.e.-267 n.e.)
* Lwi Kapitol Aśoki, Muzeum Lahore (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018). * Bhārhut, Madhya Pradesh, (vedikā), okres Śungów (100-80 p.n.e), czerwonawo-brązowy piaskowiec (źródło: wikimedia) * Sanchi, brama południowa, czczenie koła dharmy (50-0 p.n.e.) (źródło: wikimedia) Ćakra w znaczeniu koła rydwanu zyskuje wysoką rangę jako symbol buddyjski. Koło prawa (dharma-cakra) pojawia się już na kolumnach Aśoki. W najstarszej rzeźbie buddyjskiej zastępuje samego Buddę i czczona jest na równi z nim. Jednak źródło symbolu nie jest jasne. Podanie o puszczeniu w ruch koła prawa przez wygłoszenia pierwszego kazania w Sarnath nie wyjaśnia dlaczego to właśnie koło nabrało rangi symbolu. Buddyjskie koło prawa ma identyczną ikonografię jak koło-dysk Kryszna-Wasudewy.
Srebrna moneta Wrysznich, I w. p.n.e., z: Cunningham, 1963 (źródło: wikimedia). Moneta z Taksili, II w. p.n.e. (źródło: wikimedia). Moneta indo-greckiego władcy Agathoclesa z Baktrii (190-180 p.n.e.) ukazująca dwie postacie, rewers: Vāsudeva-Kṛṣṇa (napis brahmi: „król Agathocles”), awers: Balarāma-Saṃkarṣaṇa (napis grecki) (źródło: wikimedia) Na srebrnej monecie z podpisem: vṛṣṇi-rājaṅṅya-gaṇasya-trātasta, znajduje się symbol koła identyfikowany jako znak Kryszny-Wasudewy z dynastii Wrysznich. Podobny symbol koła znajduje się na monecie datowanej na II w. p.n.e., a odnalezionej w Taksili. Na monecie indo-greckiej z II w. p.n.e. odnalezionej w Ai-Khanoum (Uzbekistan, starożytna Alekandria nad Oxusem), na rewersie znajduje się postać Kryszny-Wasudewy dzierżącego w lewym ręku koło, a na awersie umieszczony jest Balarama-Sankarszana z charakterystycznym dla niego radłem i maczugą. Jeśli przyjmiemy tezę Puskasa, że Indo-Grecy identyfikowali Balaramę z Dionizosem, a Krysznę z Heraklesem, wówczas w przedstawionej na monecie symbolice można dopatrywać się znaczeń agrarnych. Dionizos, zgodnie z opinią Greków (Arrian, Indica), miał nauczyć hindusów produkcji wina i sztuki agrarnej, w tym wprowadzić pług.
* Dariusz I na w rydwanie na polowaniu, odcisk pieczęci, podpis w staroperskim, elemickim i babilońskim, British Museum (źródło: wikimedia). * Złoty model rydwanu z nad Amu-darii (Oxus), z rejonu Takht-i Kuwad, Tadżykistan, okres Achemenidów, V-IV p.n.e. British Museum (1897,1231,7) (źródło: wikimedia) Koło-dysk przedstawiane na reliefach i monetach często posiada charakterystyczne wypustki na obręczy. Nie koniecznie muszą być one dyskwalifikujące koło jako część rydwanu. Podobne wypustki na obręczy widnieją na kole rydwanu Dariusza I z pieczęci oraz na modelu rydwanu z czasów Achemenidów. W prawdziwych rydwanach mogły ona zwiększać przyczepność koła do piaszczystych nawierzchni. Z drugiej strony jeśli potraktujemy ćakrę jako rodzaj broni, wówczas wypustki nabierają znaczenia militarnego – powodują dodatkowe obrażenia.
Naskalny wizerunek z Chilas (Pakistan) z inskrypcją w kharoszti wskazującą na Krysznę i Balaramę, I w.(źródło: wikimedia). Najstarsze artefakty wskazujące na kult Kryszny i Wasudewy pochodzą z Gandhary i Bhaktrii.  Sugeruje to, że kult bohaterów z klanu Wrysznich był popularny wśród ludności napływowej – Indo-Greków, a później Indo-Scytów. Tezę tę potwierdza naskalny relief z Chilas identyfikujący bohaterów w piśmie kharoszti. Dysk w ręku Kryszny jest pełen i posiada ostre wypustki.
Jinnan Wali Dheri (IV-V w.), dharmaćakra, Muzeum Teksila (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018). Wśród artefaktów z Jinnan Wali Dheri (okolice Taksili) znajduje się metalowy przedmiot identyfikowany jako dharmaćakra. Byłby to rzadki przykład metalowego koła prawa. W dodatku podwójny pierścień odbiega od tradycyjnego wyglądu koła rydwanu.
Celtowie – Taranis
* Taranis, Le Chatelet, Gourzon, Haute-Marne, Francja (źródło: wikimedia). * Koła wotywne (rouelles) z Galii Belgijskiej, 50 p.n.e. – 50 n.e. (źródło: wikimedia)	alt=Jeszcze jeden, choć bardzo odległy trop wiedzie nas do kultury celtyckiej. Taranis to celtycki bóg pioruna. W ikonografii obok dzierżonego w ręce pioruna przedstawiany jest zazwyczaj z kołem szprychowym. W religii celtyckiej koło rydwanu o ośmiu szprychach grało duże znaczenie symboliczne. Tysiące wotywnych kół znajdowanych jest w sanktuariach Galli Belgica (rzymska prowincji w Galii) datowanych na 50 p.n.e. – 50 n.e.
Ćakra i sikhowie (XIX w.)
Ćakra, XX w., Muzeum Lahore (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018). Sikhowie z ćakrami, z napisem „Nihang z Hazur Sahib”, 1844 (źródło: wikimedia) Ćakra jako oręż sikhów zaświadczona jest od XIX w.  Są to większe i mniejsze dyski (12-30 cm) z zaostrzonymi krawędziami. Ćakry używane były jako broń ciskana ręką, element broni ochronnej oraz pomoc podczas walki w zwarciu. Sikhowie nosili je na wysokim turbanie, który zapewniał ich wygodny transport.

Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego

Kauṭilya (Arthaśāstra 2.18.6) wymienia szereg instrumentów, które nazywa „ruchomymi” lub „stosowanymi do poruszania / burzenia” (cala-yantra). Są tam ćwiekowane bele chroniące fosy (pāñcālika), drewniane bele do zrzucania z murów (deva-daṇḍa), katapulty (āsphāṭima), urządzenia do obalania kolumn (tpāṭima) czy kruszenia murów (udghāṭima) jak i różnego rodzaju maczugi (musala-yaṣṭi, gadā, spṛktalā, śataghni). Pośród nich odnajdujemy terminy cakra.

W MBh ćakra pojawia się jako broń Kryszny, którą uzyskał jako dar od ognia (7.10.21). Walczy nią również Abhimanyu, gdy zostaje pozbawiony innych broni (7.47.38-40). Termin ćakra pojawia się w tekście 330 razy, ale najczęściej występuje w znaczeniu koła lub w partiach batalistycznych jako jeden z rodzajów formacji militarnej.