Triśūla – trójząb

Informacje wstępne

Trójząb jest orężem, który w tradycji indyjskiej przypisywany jest Śiwie, ale w ikonografii towarzyszy on również Ganeśi oraz Durdze. W Grecji był bronią Posejdona.  Jego związek z morzem i połowami podkreśla to, że rzymscy gladiatorzy używali go wraz z siecią. Trójzębu nie spotykamy wśród oręża bliskowschodniego, za to pojawia się on okazjonalnie już na najstarszych reliefach indyjskich oraz wśród artefaktów epoki żelaza z południa Indii. Ciekawym tropem jest trójząb dzierżony przez hetyckiego boga burzy.

Historia

Grobowce z epoki żelaza (Południowe Indie) (1050-950 p.n.e.)
Wyroby żelazne z południowoindyjskich grobów z epoki żelaza, Allchin & Allchin, 1973 (Allchin & Allchin, 1973, s. 323 rys. 64). Trójzęby znajdują się wśród wyrobów żelaznych z południowoindyjskich grobów z epoki żelaza. Wprowadzenie żelaza na tych terenach nastąpiło między 1050-950 r. p.n.e..
Bóg burzy na Bliskim Wschodzie (1300-600 p.n.e.)
* Teszub ze świątyni hetyckiej, muzeum Gaziantep, Turcja (źródło: wikimedia). * Hetycki bóg burzy, relief z Samal (dziś Zincirli), Turcja, Berlin, Muzeum Pergamońskie (źródło: wikimedia). * Tarhunz z Aleppo, (źródło: wikimedia). * Adad na byku z piorunami w dwóch dłoniach, syryjska stela z Arslan Tash w północnej Syrii (VIII wiek p.n.e.), obecnie w Luwrze (źródło: http:oracc.museum.upenn.edu). * Asyryjscy żołnierze niosący posąg Adada, prawdopodobnie jako łup wojenny, szkic za Leyardem (źródło: wikimedia). Hetycki bóg burzy (Teszub/Tarhun) w jednym ręku dzierży topór, a w drugim piorun przedstawiany jako trójząb o krótkim drzewcu i falujących ostrzach. W Ugarycie jako Baal zamienia trójząb na włócznię w postaci rosnącego drzewa (symbol płodności ziemi), natomiast w Mezopotamii jako Adad otrzymuje dwa połączone trójzęby, które dzierży w obu dłoniach. Luwici znali Tarhuna pod imieniem Tarhunz i utożsamiali go z bogiem wód (hetycki bóg wód to Tarhunna). Głównym miejscem jego kultu było Aleppo (Halpa). Tarhunz z Aleppo, tak jak Tarhun, dzierży w swych rękach topór i trójząb.
Posejdon i rzymscy gladiatorzy (600 p.n.e.-100 n.e.)
Posejdon, tablica koryncka (550-524 p.n.e.), z Penteskouphia (źródło: wikimedia). Mozaika ukazująca walkę przy pomocy tarczy i sieci, Narodowe Muzeum Archeologii w Madrycie (źródło: wikimedia). Grecki bóg morza Posejdon już na najstarszych wyobrażeniach przedstawiany jest z trójzębem. Była to prawdopodobnie broń używana do połowów ryb. Jego ikonografia mogła zostać zaczerpnięta z wyobrażeń Taruna i Tarhunza. Szczególnie w przypadku tego drugiego związek obu bóstw z morzem jest czynnikiem skłaniającym do ich identyfikacji. Retiarius (łac. sieciarz) to najlżej uzbrojony gladiator walczący długim trójzębem i siecią rybacką przytroczoną do lewego nadgarstka długim sznurem. Popularność na arenie zyskuje w I w. n.e.
Rzeźba od Mauriów do Kuszanów (320 p.n.e.-267 n.e.)
Sanchi, brama zachodnia, kuszenie Buddy i ucieczka armii Mary (50-0 p.n.e.) (źródło: wikimedia). Atak Mary, Gandhara, okres Kuszanów, II-III w., wysokość 67 cm, Freer Galery of Art., 49.9, (źródło: Lippe, 1970, plate 11). Trójzęby nie pojawiają się w regularnych scenach walk w najstarszej rzeźbie indyjskiej. Natomiast często dzierżą je w ręku istoty o naturze demonicznej. Widzimy je przede wszystkim na reliefach przedstawiających armię Mary. Jeden z uciekających demonów na stupie w Sanchi dźga leżącego towarzysza trójzębem przypominającym widły. Bardziej finezyjny trójząb posiada atakujący Buddę demon z Gandhary.
Hāriti, z Sahri-Bahlol, Pakistan, okres Kuśanów, muzeum w Peszawarze (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018). Trójząb pojawia się w rękach buddyjskiej bogini i demonicy Hāriti. Ta krwiożercza morderczyni dzieci pod wpływem Buddy zmieniła się w ich opiekunkę. Obecność trójzębu w rękach Hāriti i jej natura przywodzi na myśl wyobrażenia Durgi. Natomiast wyobrażenia armii Mary są uderzająco podobne do opisów orszaku Śiwy i Kartikeji, które spotykamy w MBh i literaturze epickiej (demoniczne istoty o zwierzęcych głowach i zdeformowanych ciałach, np. MBh 9.44). Zdaje się więc, że ikonografie buddyjska i śiwaicka pozostawały ze sobą w ścisłej zależności. Tu też istotną rolę odgrywa symbol trójzębu.

Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego

Kauṭilya (Arthaśāstra 2.18.6) wymienia szereg instrumentów, które nazywa „ruchomymi” lub „stosowanymi do poruszania / burzenia” (cala-yantra). Są tam ćwiekowane bele chroniące fosy (pāñcālika), drewniane bele do zrzucania z murów (deva-daṇḍa), katapulty (āsphāṭima), urządzenia do obalania kolumn (tpāṭima) czy kruszenia murów (udghāṭima), jak i różnego rodzaju maczugi (musala-yaṣṭi, gadā, spṛktalā, śataghni). Pośród nich odnajdujemy również trójząb (triśūla).

Jeśli wierzyć opinii komentatorów tekstu, jakaś broń zakończona trójzębem znajduje się również na liście oręża o ostrym szpicu (hula-mukha), ale jej opis daleki jest od czytelności (Arthaśāstra 2.18.7):

• kaṇaya – długość 20-24 aṅgula (ok. 38-45 cm), cała z metalu, zakończona trójzębem na dwóch końcach i uchwytem po środku.

W Mahabharacie termin triśūla pojawia się jedynie 6 razy i to zazwyczaj w kontekście oręża Śiwy. Innym terminem, który może oznaczać trójząb jest paṭṭiśa. Pojawia się on aż 48 razy, ale może również oznaczać jakiś rodzaj włóczni. Zatem nie możemy być pewni czy trójząb były uznawany za oręż przez bardów MBh. Zdaje się raczej, że był on już symboliczną bronią boga na podobieństwo dysku (cakra), radła (hala) czy pioruna (vajra) oraz bronią demonicznych istot.