Zwierzęta we wczesnej sztuce

Artefakty z kultury harappańskiej obfitują w różnorodność przedstawień zwierząt. Pojawiają się one na pieczęciach, jako figurki terakotowe oraz drobne rzeźby kamienne, z kości i fajansu. Dbałość o szczegóły i realizm ich wykonania znacznie góruje nad większością przedstawień postaci ludzkich.

Rogacizna

Krowa jest częstym motywem pojawiającym się w malarstwie naskalnym na terenie Indii:

ciężarna krowa, malowidło naskalne z Raisen (Madhya Pradesh, 8000-2500 p.n.e.) tzw. malarstwo rentgenowe – wizja przez szkielet zwierzęcia. Może być traktowane jako metafora multiplikacji stworzenia dzięki płodności.	źródło: Huntington i Huntington 1985:4, fig. 1.1
byk zebu (Bos indicus), malowidło naskalne, Kharvai (Madhya Pradesh, 2500-300 p.n.e.) artysta podkreślił charakterystyczną cechę zebu – wielki wielbłądzi garb bydło specyficzne dla Indii, ale znane również w starożytnej Mezopotamii wywodzi się od gatunku garbatego tura (Bos primigenius namadicus).	źródło: Huntington i Huntington 1985:4, fig 1.2
bydło z jaskini Bhimbetka (Madhya Pradesh, 8000-1000 p.n.e.) pierwsze zdjęcie przedstawia prawdopodobnie indyjskiego tura na drugim widać byka atakującego człowieka.	źródło: wikimedia źródło: wikimedia

Zainteresowanie bydłem rogatym kontynuowano w Cywilizacji Doliny Indusu. Najpopularniejszym motywem sztuki harappańskiej są właśnie przedstawienia rogacizny. Artyści uchwycili charakterystyczne cechy jej różnych gatunków. W sztuce harappańskiej występują:

Byk bezgarbny (jednorożec), (5,08x5,08 cm), Mohenjo-daro, Muzeum w Karachi źródło: www.harappa.com
Zebu (byk garbaty), Harappa źródło: harappa.com
Gaur indyjski (bizon), Mohenjo-daro, (2,04x2.04 cm) Muzeum w Mohenjo-daro źródło: harappa.com
Bawół wodny, Mohenjo-daro źródło: harappa.com

Ikoną kultury harappańskiej stał się jednorożec przedstawiany zazwyczaj przy ołtarzu-paśniku znajdującym się na charakterystycznym jednonogim stojaku (przy innych zwierzętach przedstawiane są paśniki stojące na ziemi). Takie przedstawienie może świadczyć o sakralnym znaczeniu jednorożca. Połączone głowy dwóch jednorożców wraz z liśćmi aśwatthy znajdują się na pieczęci przypominającej ikonografię herbową. Głowa jednorożca pojawia się u trójgłowego stworzenia – hybrydy jednorożca, gaura i kozła.

Jest wielce prawdopodobne, że w kulturze harappańskiej, podobnie jak w minojskiej, organizowano coś w rodzaju korridy polegającej na akrobacjach wykonywanych nad bykiem. Dwie pieczęcie przedstawiają zwierzę, prawdopodobnie bawoła wodnego, nad którym skaczą ludzkie postacie. Może to być kilku ludzi lub jeden przedstawiony w konwencji malarstwa symultanicznego.

Sceny akrobacji nad bawołem wodnym (2600 -1900 p.n.e.) museum narodowe w New Delhi (Joshi i in. 1987:seal M-312-A) źródło: harappa.com	Sceny akrobacji nad bawołem wodnym, odcisk pieczęci z Banawali (2300 – 1700 p.n.e.) źródło: Bibhu Dev Misra 2017	Tauromachia, rekonstrukcja fresku z pałacu w Knossos (Kreta) XVI p.n.e., 0,7 m. wysokości źródło: wikimedia

Rogacizna mogła być składana w ofierze. Na jednej z pieczęci przedstawiony jest człowiek-kapłan klęczący przed bóstwem wyłaniającym się z aśwatthy. Za nim stoi byk, najczęściej interpretowany jako zwierze ofiarne. Na innej tabliczce widoczny jest mężczyzna stawiający stopę na głowie byka i przeszywający go dzidą. Scena ta przypomina bardziej walkę na arenie niż rytualne szlachtowanie zwierzęcia.

Byk ofiarny (fragment pieczęci), Mohenjo-daro rozmiar 4,6x3,95x0,8 cm, muzeum w Islamabadzie źródło: harappa.com
Walka z bykiem (fragment), tabliczka gliniana, Harappa rozmiar: 3,91x1,62 cm, muzeum w Harappie źródło: harappa.com

Poza akrobacjami nad bykiem inną cechą łączącą cywilizację harappańską i minojską są wszechobecne rogi. Na Krecie są one motywem architektonicznym, a w Dolinie Indusu pojawiają się jako nakrycie głowy dostojników, kapłanów i bóstw. Rogate nakrycia głowy były cechą charakterystyczną również bóstw i dostojników w kulturze mezopotamskiej. Jednak tam rogi są multiplikowane, a w późniejszym okresie przylegają ściśle do głowy bóstwa. Natomiast w kulturze harappańskie znajdują się one nad głową osoby, tworząc charakterystyczny półksiężyc. Posiada je kapłan składający byka w ofierze, ale i wyłaniające się z aśwatthy bóstwo. Nosi je kobieta o byczych nogach walcząca z tygrysem oraz siedzący w pozycji jogicznej „Pan Zwierząt”. Rogi przydawane są nawet tygrysowi i kobiecie-centaurze o ciele tygrysa.

Terakotowe figurki bydła są niezwykle liczne, a wiele z nich jest wykonanych z wielką dbałością o anatomiczne detale. Zachwycają one realizmem i świadczą o dobrze utartej konwencji powtarzanego przez rzemieślników wzoru.

Byk, Mohenjo-daro, (2100-1750 p.n.e.) terakota, długość 7 cm źródło: harappa.com	Byk, Mohenjo-daro, (2500 p.n.e.) terakota, rozmiar 16x6x8 cm, narodowe muzeum w New Delhi źródło: nationalmuseumindia.gov.in	Byki walczące pod drzewem, Harappa dwustronna terakotowa tabliczka źródło: harappa.com
Figurki byków, muzeum w Mohenjo-daro zdjęcie: A.Babkiewicz 2018	Bawół wodny, muzeum w Mohenjo-daro zdjęcie: A.Babkiewicz 2018	Postać o głowie bawoła, Muzeum Karachi zdjęcie: A.Babkiewicz 2018

Tygrys

Poza bydłem częstym motywem w sztuce harappańskiej jest tygrys. Pojawia się on w scenach przypominających wizerunki Gilgamesza z Mezopotamii, gdzie bohater trzyma w rękach dwa wielkie koty. Tygrys zdaje się być deifikowany, gdy pojawia się z rogami w scenach takich jak ta z kobietą-bykiem. Ciało tygrysa posiada też rogata bogini z długim warkoczem, przypominająca centaura. Wśród artefaktów spotyka się również głowy-maski tygrysa wykonane z terakoty.

Walczący z tygrysami, pieczęć Mohenjo-daro, 2500 p.n.e. źródło: harappa.com	Człowiek trzymający dwa tygrysy, terakota rozmiar 3,91x1,5 cm, Muzeum w Harappie źródło: harappa.com	Walczący z tygrysami, pieczęć Mohenjo-daro, muzeum w Karachi źródło: wikimedia
Hybryda kobiety i byka (nogi, ogon, rogi) walcząca z tygrysem o roślinnych rogach Pieczęć z Mohenjo Daro, 2100-1750 p.n.e., 2-4 cm, Muzeum Narodowe w Delhi źródło: Huntington i Huntington 1985:22–23	Kobieta-centaur o ciele tygrysa, źródło: Joshi i in. 1987:K-50	Terakotowa głowa-maska tygrysa, muzeum w Karachi zdjęcie: A.Babkiewicz 2018

Powtarzającym się motywem jest tygrys stojący pod drzewem, na którym siedzi człowiek. Niektóre ze scen sugerują, że nie jest to ukrywanie się przed tym zwierzęciem, ale raczej próba skomunikowania się z nim. Na jednej z pieczęci ludzka postać wręcz klęczy przed tygrysem, a ich relacja wygląda na przyjazną.

Postać na drzewie z tygrysem:

Mohenjo Daro pieczęć (Mackay 1937-38, Pl. XCVI.522) źródło: harappa.com	Harappa terakota tablet (H2001-5075/2922-01) 3x1,5 cm źródło: harappa.com
Chanhu-daro (Mackay 1943: Pl. LI.18) źródło: harappa.com	Harappa, Mohenjo-daro (Joshi i in. 1987:M-478 B) źródło: suppressedhistories.net

Inne zwierzęta na pieczęciach i w rzeźbie

Na pieczęciach harappańskich pojawiają się: nosorożec, słoń oraz kozioł. Wypracowana ikonografia tych zwierząt świadczy o częstym ich portretowaniu i codziennym z nimi obcowaniu.

Nosorożec, Monenjo-daro   źródło: harappa.com	Słoń źródło: harappa.com	Kozły, Kalibangan źródło: Joshi i in. 1987:k-34 A; K-37 A

Na tabliczkach pojawiają się zwierzęta związane z wodą takie jak gawial, czasem mający w paszczy rybę. Ryba obecna jest wśród znaków pisma harappańskiego. Na jednej z tabliczek widoczny jest statek z dwoma ptakami. Prawdopodobnie służyły one do wskazywania kierunku lądu, co świadczy o żegludze dalekomorskiej, podczas której ląd znikał za horyzontem.

Gawial źródło: harappa.com	Ptaki wskazujące kierunek lądu Mohenjo-daro, muzeum w New Delhi źródło: wikimedia

Gawial lub jaszczur jest centralnym motywem pieczęci przedstawiającej grupę zwierząt. Widzimy na niej dwa walczące byki, nosorożca, pękatego człowieka-niedźwiedzia oraz dwa trudne do identyfikacji zwierzęta. Inna pieczęć przedstawia rogatego „Pana Zwierząt”, a wokół niego nosorożca, bawoła, słonia, tygrysa, a pod tronem dwa kozły.

Zwierzęta z gawialem w centrum pieczęć z Mohenjo-daro źródło: harappa.com	Pan Zwierząt źródło: wikimedia

Popularnym motywem w terakocie harappańskiej były zwierzęta udomowione: psy, świnie, barany, koty. Niektóre z nich wykonane są z wielkim kunsztem i dbałością o szczegóły. Pewne figury o długich szyjach mogą być wyobrażeniami dromaderów, a inne osłów.

Pies, muzeum w Mohenjo-daro.	Pies, muzeum w Mohenjo-daro.	Kot, muzeum w Mohenjo-daro.
Kot, muzeum w Mohenjo-daro.	Pysk świni, muzeum w Mohenjo-daro.	Świnie, muzeum w Mohenjo-daro.
Osioł?, muzeum w Mohenjo-daro.	Dromadery, muzeum w Mohenjo-daro.	Baran, muzeum w Karachi.

(zdjęcia: A.Babkiewicz 2018)

Często przedstawiane były małpy i wiewiórki. W muzeum w Karachi znajduje się cała kolekcja tych ostatnich, wykonanych w kamieniu. Jako motyw pojawiają się również węże. Jedna z tabliczek przypomina do złudzenia późniejszą ikonografię buddyjską – nagów czczących Buddę.

	Plik:Climbing monkey.jpg
Wiewiórki, kamień, muzeum w Karach zdjęcie: A.Babkiewicz 2018	Małpa, terakota, Harappa, rozmiar 6x4x4 cm, 2500 p.n.e. Muzeum Narodowe w New Delhi źródło: nationalmuseumindia.gov.in	Węże i czciciele, Mohenjo-daro pieczęć, 2100-1750 p.n.e., długość 2 cm lokalizacja nieznana. źródło: Huntington i Huntington 1985:22, fig.2.13

Artyści nie stronili od zwierzęcych hybryd. Ciekawym motywem jest postać człowieka-niedźwiedzia często przedstawianego z wydatnym brzuchem oraz małpo-człowieka wyobrażanego w pozycji kucznej. Pierwsza pojawia się zarówno w postaci terakotowych figurek, jak i na pieczęciach.

Niedźwiedzio-człowiek, muzeum w Karachi.	Niedźwiedzio-człowiek, muzeum w Karachi.	Małpo-człowiek, muzeum w Karachi.

(zdjęcia: A.Babkiewicz 2018)

Funkcja terakotowych figur nie jest jasna. Niektóre z nich mają ruchome głowy, inne otwory do umieszczenia osi z kółkami. Często zdają się tworzyć całe kompozycje. Najbardziej przypominają dziecięce zabawki, ale mogły to być również dary wotywne lub przedmioty kultowe.

Świnia z ruchomą głową i byk, muzeum w Karachi,	Ptaki, muzeum w Mohenjo-daro.	Ptaki w glinianym koszu, muzeum w Harappie.

(zdjęcia: A.Babkiewicz 2018)

Cmentarzysko H, Harappa (1900-1300 p.n.e.)

Wśród zbiorów kultury cmentarnej H na glinianych naczyniach odkrytych w Harappie pojawiają się nowe motywy zwierzęce. Najczęściej malowane są pawie. Zdarza się, że mają małego człowieczka w swym wnętrzu, co interpretowane jest jako motyw duszy wędrującej w zaświaty. Pojawia się też motyw antylopy oraz człowieka z bydłem i psem. Jako, że obrazy te są umieszczane na urnach mniema się, że mogą być to wyobrażenia boga śmierci, w wielu kulturach wyobrażanego z towarzyszącym mu psem (Allchin i Allchin 1973:459).

pawie na naczyniu z cmentarzyska H muzeum w Harappie zdjęcie: A.Babkiewicz 2018	antylopa na naczyniu z cmentarzyska H muzeum w Harappie zdjęcie: A.Babkiewicz 2018	człowiek z bydłem i psem z cmentarzyska H muzeum w New Delhi źródło: harappa.com

Rzeźba od Maurjów do Kuszanów

Życie Buddy przedstawiane było na tle przyrody, w tym również w otoczeniu zwierząt. Na scenach pierwszego kazania w Sarnath (Park Antylopi) portretowane były antylopy. Sceny walki o relikwie oraz procesyjne ukazują bojowe słonie i konie. Portretując atak Mary, artyści przedstawiają demonicznych wojowników ze zwierzęcymi głowami. Niektóre dżataki, jak Mahakapi, wymagały równie ukazania zwierząt. Sceny leśne i wiejskie obfitują w przedstawienia zarówno zwierząt dzikich, jak i udomowionych.

Aśoka z królowymi odwiedza Sarnath Sanchi, południowa brama źródło: wikimedia	Wojna o relikwie, Sanchi, południowa brama źródło: wikimedia	Kuszenie Buddy i atak Mary, Sanchi, zachodnia brama źródło: wikimedia
Śjamadźataka, Sanchi, zachodnia brama źródło: wikimedia	Mahakapidźataka, Bharhut źródło: wikimedia	Kurungamigadźataka, Bharhut mówiąca o trzech przyjaciołach: antylopie, żółwiu i dzięciole źródło: wikimedia

Zwierzęta (paw, lew, słoń, byk, wąż) pojawiają się jako motywy zdobnicze. Widzimy je na cokołach i zwieńczeniach kolumn Aśoki oraz innych kolumnach wznoszonych ku czci bóstw (np. kolumny z Besnagar), a także stanowiących filary architektoniczne. Ikonografia zwierząt na kolumnach została zaczerpnięta z kolumn perskich z czasów Achemenidów, jednak estetyka ich jest różna, kształty mniej ostre. Zwierzęta pojawiają się też na monetach bitych przez władców.

Lwi kapitel z Sarnath źródło: wikimedia	Słoniowy kapitel z Sankissy źródło: wikimedia	Zebu kapitel z Rampurva, muzeum w New Delhi źródło: wikimedia
Kapitel kolumny z Bharhut źródło: wikimedia	Motyw pawia na balustradzie, Sanchi, II p.n.e. źródło: wikimedia	Moneta z zebu, Azes II 35-12 p.n.e. władca indo-scytyjski źródło: wikimedia