Tomara – włócznia

Informacje wstępne

Włócznia jest jedną z najstarszych broni znanych człowiekowi. Od najdawniejszych czasów poświadczona jest zarówno w artefaktach archeologicznych, jak i w sztuce. Przez wieki była najważniejszą bronią. W odróżnieniu od miecza była orężem ludzi ubogich. Kształty grotów, długość drzewca się zmieniały, ale jej natura pozostała przez wieki taka sama – proste stylisko zakończone ostrym grotem. Miała kilka zastosowań: służyła do walki wręcz (także konno), stanowiła obronę przeciwko kawalerii (długa pika, stawiana na sztorc przed oddziałem piechoty) i jako oręż do ciskania (lekki oszczep).

W polskiej nomenklaturze rozróżniamy:

- włócznia, dzida – drzewiec z grotem,

- kopia – ciężka, do szarży na koniu,

- lanca – lekka, stosowana w kawalerii,

- pika – broń piechoty,

- oszczep –  do miotania.

Włócznie o grotach typu liść i grot strzały (źródło: Paul, 2005, s. 97).

Najbardziej podstawowe typy ostrzy włóczni to:

1. długie smukłe typu lanca,

2. o kształcie liścia,

3. o kształcie grotu strzały

Groty mogą być płaskie, trójkrawędziowe, czterokrawędziowe, o zaostrzonych krawędziach. Drzewce mogą być z metalu, drewna, bambusa lub trzciny.

Historia

Późny okres harappański (1900-1300 p.n.e.)
* Odcisk pieczęci znalezionej w Kalibangam, dwaj mężczyźni walczący o kobietę. * Mężczyzna wbijający harpunową włócznię w bawoła (źródło: www.harappa.com). Dzida jest jedyną bronią uwiecznioną na pieczęciach harappańskich. Widzimy ją na sławnej pieczęci tytułowanej „pojedynek o kobietę” – domniemana bogini wojny przypominająca centaura przygląda się pojedynkowi dwóch mężczyzn. Na drugim obrazie widnieje mężczyzna godzący w bawoła wodnego dzidą o harpunowym ostrzu. Obok pojawia się postać rogatego „pana zwierząt”.
Groty włóczni z Muzeum w Harappie (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018). Harappańskie groty dzid były płaskie, ale miały przeróżne kształty. Wśród broni, są to najczęstsze znaleziska.
Kultura skarbów miedzianych (Copper Hoard culture) (1500-1100 p.n.e.)
Grot harpunowy z Rewari, Hariana (prawdopodobnie funkcja rytualna) (źródło: wikimedia). W okresie kultury skarbów miedzianych w Indiach pojawiają się groty harpunowe. Po wbiciu w ciało zadziory utrudniają wyciągnięcie dzidy. Są one znacznie masywniejsze i posiadają charakterystyczne żeberko.
Reliefy sumeryjskie i neoasyryjskie (2450-631 p.n.e.)
Fragment Stali Sępów, Eanatum na czele wojsk z kopiami (źródło: wikimedia). Włócznie miały w armii mezopotamskiej długą tradycję. Na Steli Sępów (ok. 2450 p.n.e.) widzimy władcę Lagasz prowadzącego wojska do boju. Wojownicy tworzą falangę niczym późniejsza armia hoplitów. Noszą metalowe hełmy, uzbrojeni są w dzidy i prostokątne tarcze.
Asyryjscy wojownicy z włóczniami (źródło: Dezso, 2012, ilustracje uzupełniające). Włócznia  w armii neoasyryjskiej wciąż pozostawała jedną z podstawowych broni. Walczyła nią zarówno piechota, jak i  kawaleria. Długie dzidy stawiane na sztorc przed piechurami były ochroną przed szarżą konnicy.
Reliefy Achemenidów (559-330 p.n.e.)
Władca achemenidzki zabijający greckiego hoplitę, czasy Kserskesa I (486-465 p.n.e.), Metropolitan Museum of Art (źródło: wikimedia). Rola dzidy w uzbrojeniu perskim jest podobna do tej u Asyryjczyków. Na pieczęci z czasów Kserksesa widzimy władcę achemenidzkiego godzącego dzidą w hoplitę.
Rzeźba i artefakty od Mauriów do Kuszanów (320 p.n.e.-267 n.e.)
Część drewnnianego styliska, Sirkap, II p.n.e.-II n.e. Muzeum Taksili (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018). Groty strzał i dzid, Sirkap, II p.n.e.-II n.e. Muzeum Taksili (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018). W Taksili odnaleziono zachowaną część drewnianego styliska datowanego na II w. p.n.e – II w. n.e.  Jest to wielka rzadkość w indyjskim klimacie. W Sirkap powszechnym znaleziskiem są groty włóczni o różnych kształtach: płaskie, kształtu liścia, z żeberkiem czy o trójkątnym lub owalnym przekroju.
Strażnicy wejść (dvārapāla): * Pitalkhorā, Mahāraṣṭra, wejście do jaskini nr 4, (100-70 p.n.e.) (źródło: wikimedia). * Sanchi, brama zachodnia, 50 p.n.e.-50 n.e. (źródło: wikimedia). * Scytyjski wojownik z Nagarjunakonda, pałac (źródło: wikimedia). W rzeźbie indyjskiej długie włócznie często dzierżą strażnicy (dvārapāla). Trzymają je w lewej lub prawej dłoni odpowiednio do miejsca zajmowanego w bramie. Oto trzy przykłady: Pitalkhorā, Sanchi i Nagarjunakonda. W ostatnim przypadku włócznię trzyma wojownik odziany w strój scytyjski.
Sanchi, brama południowa, wojna o relikwie Buddy w Kushinagarze (50-0 p.n.e.) (źródło: wikimedia). Włócznie w Indiach nie pełniły jedynie roli dekoracyjnej. W czasie starcia używała ich również piechota chroniąca się tarczami – widzimy to na reliefie z Sanchi.
Atak Mary II-III w., Lahore Museum (zdjęcie A.Babkiewicz 2018). Pāñcika z Tackal, okres Kuszanów, wysokość 180 cm, Muzeum Lahore (zdjęcie A.Babkiewicz 2018). Na reliefie przedstawiającym atak Mary precyzyjne przedstawienie włóczni z grotem typu lanca trzyma jeden z wojów orszaku. Misternie wykonaną włócznię, ze splotami sznura wokół grota dzierży Pāñcika – rzeźba z Tackal w Gandharze.	Atak Mary, muzeum Lahore, II-III w. (źródło: zdjęcie autora). Pāñcika z Tackal (niedaleko Peszawar, okres Kuszanów, wysokość 180 cm, Muzeum Lahore (źródło: zdjęcie autora),

Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego

Kauṭilya (Arthaśāstra 2.18.7) zalicza włócznie do broni o ostrym szpicu (hula-mukha). Na liście znajduje się szereg rodzajów włóczni, których wygląd objaśniają komentatorzy (Kangle, 2014, s. 132 part II):

- śakti – długa na 4 hasta (ok. 184 cm), cała z metalu, grot kształtu liścia karavīra, głownia jak sutek krowy,

- prāsa – długość 24 aṅgula (ok. 45 cm), metalowa z drewnem w środku, mająca dwie krawędzie,

- kunta – długości 5-7 hasta (ok. 230-322 cm), długa, do walki w siodle,

- hāṭaka – jak kunta tylko o trzech krawędziach,

- bhiṇḍi-pāla – jak kunta tylko o szerokim grocie,

- śūla – jeden grot, długość nieustalona,

- tomara – długość 4-5 hasta (ok. 184-230 cm), grot jak strzała,

- varāha-karṇa – podobna jak prāsa, grot jak świńskie ucho,

- kaṇaya – długość 20-24 aṅgula (ok. 38-45 cm), cała z metalu, zakończona trójzębem na dwóch końcach i uchwytem na środku,

- karpaṇa / kampana – długości takiej jak tomara, waga 7-9 karṣa, do ciskania ręką,

- trāsika – długości jak prāsa, cała z metalu, z pędzlem włosia na końcu.

W MBh włócznia odgrywa ważną rolę w kilku epizodach, np. Karna otrzymał niepokonaną włócznię, której nie można odparować. Szykuje ją, by zabić Ardźunę, ale dzięki zabiegom Kryszny zabija nią Ghatotkaćę (Ghaṭotkaca) (MBh 7.157).