Katalog zwierząt

Alfabetyczna lista zwierząt występujących w MBh

sanskryt	opis	zdjęcia
aja	koza domowa – ssak z rodziny wołowatych, udomowiona forma dzikich kóz żyjących w Azji. Jeden z najwcześniej udomowionych gatunków zwierząt. Jej protoplastą była koza bezoarowa (Capra aegagrus), której wizerunek spotyka się na pieczęciach harappańskich. W MBh łączona z ogniem – bóg ognia podarował ją Karttikeji (13.86.23). łacina: Capra hircus inne nazwy: chāga (18) liczba wzmianek: 58*
aśva	koń – zwierzę udomowione po raz pierwszy 3 500 p.n.e., prawdopodobnie na terenach obecnego Kazachstanu. Kości pochowanych wraz z wojownikami i rydwanami koni odnaleziono w grobach z kultury Sintaszta-Pietrowka (2100-1700 p.n.e.). Konie dzielą się na gorącokrwiste (sportowe) i zimnokrwiste (robocze). Pierwsze pochodzą od koni orientalnych, drugie od koni leśnych z północnej Europy. Najpierw  wykorzystywano konia jako zwierzę zaprzęgowe, w tym również w rydwanie (2100 p.n.e.), dopiero później do jazdy wierzchem. MBh (7.35.36) wylicza krainy związane z hodowlą koni: Vanāyu, tereny górskie (pārvatīya), Kāmboja, Āraṭṭa i Bāhlika. Można przypuszczać, że konie były sprowadzane do Indii z Persji i Baktrii. Najlepsze indyjskie konie pochodziły z doliny Indusu i Pendźabu. Purany i teksty buddyjskie (np. Buddhacarita 2.22.1) nazywają ludy z północnego wschodu Aśwakami (Aśvaka). Termin ten pochodzi od wyrazu „koń” (sans. aśva, prakryt: assa, awestyjski: aspa). Lud o takiej nazwie do dziś zamieszkuje rejon doliny Peszawaru i wschodni Afganistan. łacina: Equus caballus inne nazwy: haya (756); vājin (273); turaga (99); vāha (110*); vāhana (170*) liczba wzmianek: 1166
baka	czapla czarnonoga – ptak z rodziny czaplowatych, wysokość do 72 cm. Białe pióra, mocny dziób, długa szyja, nogi czarne. Zamieszkuje słone i słodkie bagna. W literaturze sanskryckiej są wzmianki o spożywaniu jego mięsa (balāka). Uważany za ptaka o wielkiej przebiegłości i sprycie (baka). Jego pióra wykorzystywane były jako lotki w strzałach (kaṅkapatrin). łacina: Ardea intermedia inne nazwy: balāka (7), kaṅka (97*), kālika (1) liczba wzmianek: 85* Kaṅka w MBh pojawia się na listach ścierwojadów pożerających trupy na polach bitwy, wówczas może oznaczać marabuta indyjskiego. Ptak z rodziny bocianów, występuje głównie w Asamie i Kambodźy. Padlinożerca żerujący wraz z sępami. W MBh pojawia się obok innych padlinożerców: gṛdhra, kāka, śyena, baḍa. łacina: Leptoptilos dubius nazwa: kaṅka liczba wzmianek: 97*
bhalla	niedźwiedź himalajski – ma czarne futro z białą plamą na piersi w kształcie litery V. Zamieszkuje wyższe partie Gór Sulejmańskich, Hindukuszu i Himalajów. Długość ciała 120-180 cm, waga samców 110-150 kg. Zgodnie z MBh 1.60.7 niedźwiedzie zrodziły się z syna Brahmy Pulahy. Autorzy zaliczają je do zwierząt powolnych wraz z jakami (1.60.60). Bhalla to również określenie na rodzaj strzały (niedźwiedzia), przy pomocy której obcina się głowy, członki ciała i części rydwanu. W opowieści o Ramie niedźwiedzie wraz z małpami są na wpół cywilizowanymi istotami biorącymi udział w odbiciu Sity. W MBh pojawia się król niedźwiedź Dźambawan (Jāmbavant), którego córkę (Jāmbavatī) poślubia Kryszna. W skórę niedźwiedzią ubierają się rakszasowie, np. Ghatotkaća (7.131.26). łacina: Ursus thibetanus inne nazwy: ṛkṣa (45), bhallūka (1) liczba wzmianek: 240*
bhramara	pszczoła/trzmiel – owady z rzędu błonkoskrzydłych, większość prowadzi samotniczy tryb życia, niektóre wykazują zachowania społeczne, tworząc roje. Budują gniazda, w których rozwijają się larwy. Pożywieniem wszystkich jest pokarm kwiatowy (pyłek, nektar). Pszczoła miodna została udomowiona w celu pozyskiwania miodu i wosku. Trzmiel to zwyczajowa nazwa dużej, krępej i gęsto owłosionej pszczoły. W Indiach rzadko występuje. Sanskryckie terminy bhramara („wałęsająca się”) i bhṛṅga (tłumaczone jako czarna pszczoła, trzmiel) określają popularną w Indiach zadrzechnię (Xylocopa). Jest to duża (do 30 mm) czarna pszczoła występująca w kilku gatunkach (gatunki indyjskie: Xylocopa nasalis, Xylocopa tenuiscapa, Xylocopa violacea). Pszczołę miodną częściej określa się terminem makṣikā i wówczas występuje ona ze słowem miód (madhu/mākṣika, 12.124.35). Termin bhramara w MBh często pojawia się z wyrazem „pijany” (matta) i opisuje parki lub drzewa rozbrzmiałe (saṃghuṣṭa) dźwiękiem roi upitych miodem pszczół. Rój pszczół zabijający swego wroga wykorzystywany jest w metaforze licznych wojowników pokonujących znacznie silniejszego przeciwnika (3.34.68). MBh używa na pszczołę określenia „posiadacz żądła” (ali), którym to terminem określa się również skorpiona. łacina: Apidae inne nazwy: bhṛṅga (3, z aparatu krytycznego), ali (1, z aparatu krytycznego), makṣikā (10*) liczba wzmianek: 25
cakora	góropatwa azjatycka – ptak z rodziny kurowatych, żyjący w górach i na terenach półpustynnych. W literaturze sanskryckiej słynie jako żywiący się jedynie promieniami księżyca. Oczy zakochanej osoby porównywane są do ptaków ćakora spijających nektar księżyca twarzy ukochanego. W MBh nazywany „żerującym na bliźnich” – sługa, żebrak (jīvajīvaka). Gdzie indziej określany „ruszający dziobem” (calacañcu). Innym znanym indyjskim przedstawicielem kurowatych jest frankolin indyjski (tittiri). łacina: Alectoris chukar inne nazwy: jīvajīvaka  (8) liczba wzmianek: 9
cakravāka	kazarka rdzawa – ptak z rodziny kaczkowatych. Zimuje w Azji południowo-wschodniej, w tym w Indiach. Znany w literaturze indyjskiej ze swej wierności partnerowi i z tego, że para rozstaje się na noc, by za sobą tęsknić. łacina: Tadorna ferruginea inne nazwy: upacakra (1) liczba wzmianek: 13
camara	jak zwyczajny – ssak z rodziny wołowatych. Występuje na zimnych stepach Himalajów. Żyje w stanie dzikim (samotnie lub w niewielkich stadach) i udomowionym (mniejszy od dzikiego). Hodowany jako zwierze juczne, daje mleko i wełnę, długość ciała do 4 m, masa 1000 kg, długość życia 25 lat. Może krzyżować się z jakiem dzikim i bydłem domowym (dzo). W MBh znajdują się dwa terminy mogące nazywać jaka. Pojawiają się one obok siebie i klasyfikowane są jako zwierzęta powolne (mṛgamanda, 1.60.60). Termin sṛmara (dosł. poruszać się) może odnosić się do jaka dzikiego lub innego zwierzęcia wołowatego, takiego jak gaur indyjski (Bos gaurus). W MBh pojawia się termin cāmara (dosł. pochodzący od jaka). Najczęściej oznacza on „pióropusz” z włosia tego zwierzęcia, umieszczany na głowie koni lub stosowany przy uprzęży jako ozdoba. W niektórych kontekstach (1.118.11) może oznaczać reprezentacyjny wachlarz (vyajana) z włosia jaka używany do chłodzenia i odganiania insektów. Takie wachlarze widoczne są na scenach procesyjnych w rękach personelu władców (często osobami wachlującymi są kobiety) już na najstarszych reliefach indyjskich. łacina: Bos grunniens inne nazwy: sṛmara (4*) liczba wzmianek: 3 (cāmara 41*)
cāṣa	kraska orientalna – gatunek średniej wielkości ptaka z rodziny krasek, zamieszkuje południową Azję i częściowo Bliski Wschód. Ma charakterystyczne skrzydła – fioletowo-lazurowe, szczególnie widoczne podczas lotu. W hinduizmie ptak związany z Wisznu. Jego widok traktowano jako dobry omen. łacina: Coracias benghalensis liczba wzmianek: 8
cātaka	kukułka wschodnia – ptak z rodziny kukułkowatych. Długość ciała ponad 30 cm. W literaturze sanskryckiej uważa się, że pija on jedynie wodę prosto z chmur w postaci kropel deszczu. Jest symbolem dumy. Ptak ćataka spragniony deszczu jest domeną źródłową metafory człowieka w potrzebie lub osoby zakochanej, błagającej o uczucia ukochanego. łacina: Cuculus saturatus liczba wzmianek: 2
dvīpin	lampart indyjski / pantera – czwarty pod względem wielkości kot świata. Długość ciała do 190 cm, masa do 71 km. Sierść usiana plamami. Pod nazwą dvīpin kryje się  drapieżny kot, może nim być: pantera lub tygrys. Ponieważ jednak nazwa dvīpin oznacza tego, który ma plamy jak wyspy (dvīpa), zatem bardziej pasuje do lamparta. Nazywany też „barwnym” (citraka) oraz „językopijcą” (jihvāpa), choć to określenie nadawane jest też innym kotom (nie występują w MBh). łacina: Panthera pardus fusca liczba wzmianek: 29
gaja	słoń indyjski – ma znacznie mniejsze uszy i ciosy (do 3 m.) od afrykańskiego kuzyna. Długość ciała do 6,5 m, masa do 5 ton. Udomowienie słonia nastąpiło w cywilizacji harappańskiej, ok. 2000 p.n.e. Słonie bojowe początkowo były specyfiką subkontynentu indyjskiego. Jest drugim, zaraz po koniu, najczęściej występującym zwierzęciem w MBh. Autorzy zwracają szczególną uwagę na stan słoni, nazywany matta. Oznacza on amok/szał (ang. musth, od perskiego „upojony”) i jest również określany terminem prabhinna (sans. „rozszczepiony”, „przeszyty”). Słoń w czasie amoku jest szczególnie agresywny. W jego ciele wzrasta znacząco poziom testosteronu, a ze skroni (karaṭa) cieknie temporyna (śuṇḍa). Przyczyny amoku słoni nie są jasne, wiadomo jednak, że nie mają związku z czasem rui samic. MBh często wspomina też o czołowych guzach słoni (kumbha). łacina: Elephas maximus inne nazwy: kuñjara (204); hastin (193); vāraṇa (186); mātaṃga (111); dvirada (80); dantin (63); nāga (903*) liczba wzmianek: 657
gavaya	gaur indyjski (bizon indyjski) – ssak z rodziny wołowatych, gatunek bydła dzikiego (obok bawołu wodnego). Zamieszkuje tropikalne lasy gęsto porośnięte bambusami i krzewami. Lubi tereny podmokłe. Udomowioną jego formą jest gajal. Długość ciała do 3 m, waga do 1200 kg. W MBh pojawia na listach zwierząt dzikich (rkṣa, varāha, 3.229.10; ṛśya, ruru, śambara, 3.251.12). Jego mięso (pośród innych zwierząt) było wykorzystywane w rytach zadusznych (13.88.7). Nazywany też „złocisty” (gaura), choć w MBh termin ten występuje głównie w znaczeniu barwy. łacina: Bos gaurus inne nazwy: sṛmara (4*), gaura (20*) liczba wzmianek: 5
go	zebu indyjskie (krowa, byk) – udomowiony podgatunek tura indyjskiego (Bos primigenius namadicus). Charakterystyczną cechą jest garb przypominający wielbłądzi. Występuje w malarstwie jaskiniowym i w sztuce harappańskiej obok innych gatunków bydła. W literaturze sanskryckiej zwierzę cieszące się dużą estymą – krowa uważana jest za uosobienie ziemi, a byk prawa. W mitologii MBh córka Dakszy i żona Kaśjapy  o imieniu Pachnąca (Surabhi) jest pierwszą krową i matką bydła rogatego. Jej córka Nandini (Nandinī) należała do Wasiszthy. Podczas konfliktu wieszcza z Wiśwamitrą z kału, uryny, potu i piany z pyska, krowa ta stworzyła armię barbarzyńców (yavana, śaka, kirāta, cīna, hūṇa, pulinda, kāmboja, darada). łacina: Bos indicus inne nazwy: dhenu (69), vṛṣabha (68), vṛṣa (93), surabhi (26), saurabhī (4), saurabheyī (3) liczba wzmianek: 982
godhā	waran – rodzina jaszczurek. W Indiach występuje waran bengalski (Varanus bengalensis). Długość ciała do 175 cm, ubarwienie brązowe lub cętkowane. Zamieszkuje lasy tropikalne położone w pobliżu wody. Żywi się małymi ssakami, gadami, ptakami, jajami, ślimakami. Aktywny podczas dnia. W MBh termin używany przede wszystkim na określenie karwasza (ochrona przedramienia łucznika) w złożeniach „z zawiązanym karwaszem i zakierem” (baddhagodhāṅgulitrāṇā). Możliwe, że karwasze były wykonywane ze skóry tej jaszczurki. Nazywany też (terminy nie występują w MBh): godhikā, nihākā, gaudhāra, gaudheya. łacina: Varanidae liczba wzmianek: 17*
gomāyu	szakal złocisty – drapieżny ssak z rodziny psowatych. Największy z szakali i jedyny występujący poza obszarem Afryki. Złote (od jasnożółtego do brązowego), szorstkie futro, 70-105 cm długości, masa 7-15 kg. Samice łączą się tylko z jednym partnerem, żyją w grupach rodzinnych (para rodziców, młodociane potomstwo i kilka dorosłych osobników, tzw. asystentów). Najpopularniejsze określenie na szalala w MBh to gomāyu, co znaczy „wydający głos jak bydło” (również określenie żaby). Czasem nazywany jest „wilkiem domowym” (śālāvṛka), choć częściej określenie to oznacza psa. Nazywany również „właścicielem bydła” (gomin). Do odgłosów wydawanych przez szakala nawiązują trzy inne epitety (nie występują w MBh): „krzyczący: huu” (hūrava), „krzyczący: phe” (pherava), „krzykacz” (kroṣṭu). Pojawienie się szakala jest niepomyślne, może dlatego nazywany jest przerażającym (ghora) – Durjodhana zaraz po urodzeniu zawył jak szakal, co zostało zinterpretowane jako bardzo zły omen (2.66.30). Z drugiej strony nazywany jest „strachliwym” (bhīru) lub „bojącym się psów” (śvabhīru). Tradycja indyjska przypisuje mu pokrętny charakter i nazywa „oszustem” (vañcaka). Jak widać z liczby epitetów, szakal był silnie obecny w świadomości bardów. Jako zwierze padlinożerne (kravyāda) pojawia się na listach stworzeń ucztujących na trupach poległych. Siła szakala porównywana jest z siłą słonia, by ukazać słabość przeciwnika (3.34.4; 9.2.30). Szakal jest autorem kilku pouczających mów. MBh 12.112 przedstawia rozmowę tygrysa z szakalem (gomāyu). Natomiast 12.149 rozmowę sępa z szakalem (jambuka). łacina: Canis ureus inne nazwy: jambuka (24), sṛgāla (23), śṛgāla (5), śālāvṛka (9*), gomin (8*), niśācara (34*) liczba wzmianek: 60*
gṛdhra	sęp łysy / sęp indyjski / ścierwnik – ptaki padlinożerne z rodziny jastrzębiowatych o długości ciała do 90 cm. Zamieszkują głównie Indie. W MBh pojawiają się na listach zwierząt padlinożernych (gṛdhra, śyena, kaṅka, kāka, baḍa). Z ich lotu określano pomyślne i niepomyślne skutki, stąd wiedza o omenach nazywana była śakuna (termin ten może oznaczać każdego większego ptaka). Za matkę ptaków padlinożernych uchodzi Bhāsī (1.60.55). W MBh pojawiają się ptaki bharunda pożerające martwe ciała lub porzucające je w jaskiniach. Kontekst, w którym występują, sugeruje pochówki powietrzne (6.8.11), a więc mogły to być sępy. łacina: Sarcogyps calvus (sęp łysy); Gyps indicus (sęp indyjski); Neophron percnopterus (ścierwnik) inne nazwy: bhāsa (23), śakuna (29*), bhāruṇḍa (5) liczba wzmianek: 102*
haṃsa	gęś indyjska – ptak z rodziny kaczkowatych, wędrowny, gniazduje w centralnej Azji, a zimuje w Tybecie i Indiach. Często niepoprawnie tłumaczony jako łabędź. W literaturze sanskryckiej jest symbolem czystej duszy (biały kolor) oraz Boga, który przekracza świat przejawiony i nieprzejawiony jak gęś wodę i powietrze. Przypisuje mu się zdolność wypijania mleka z roztworu mleka i wody. Ceni się jego głos i sposób chodzenia – przyrównywany do ruchów ponętnej kobiety. Wierzy się, że siedzibą gęsi jest himalajskie jezioro Manasarowara. W hinduizmie jest pojazdem (vahana) Brahmy, Saraswati, Kubery oraz Aświnów. łacina: Anser indicus liczba wzmianek: 175*
indragopaka	czerwiec szelakowy – pluskwiak, z którego wydzielin pozyskuje się żywicę (jatu) w kolorze od żółtego do czerwono-brązowego. W Indiach od dawna stosowano ją do barwienia ubrań. W literaturze klasycznej indragopaka jest symbolem małej, nic nieznaczącej istoty. W MBh substancja pozyskana z czerwca pojawia się w nazwie domu sporządzonego z łatwopalnego materiału, w którym mieli zginąć Pandawowie (jatugṛha, 1.126-138). łacina: Kerria lacca liczba wzmianek: 7
jalakukkuṭa	mewa (śmieszka) – dosł. „wodna kura”, ptak z podrodziny mew. Na subkontynencie indyjskim ma zimowiska (Ghaty Zachodnie, Gudżarat, Pendżab, tereny nadgangesowe po Bengal). Jego związek z wodą występuje w sanskryckim określeniu „latawiec gangesowy” (gaṅgācillī). W MBh pojawia się między ptakami wodnymi (3.107.7). łacina: Chroicocephalus ridibundus liczba wzmianek: 2 https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Mewa_%C5%9Bmieszka.jpg
kāka	krukowate – przedstawiciele krukowatych pojawiają się w MBh na listach ścierwojadów, pożerających trupy na polach bitwy, wśród innych ptaków padlinożernych (gṛdhra, śyena, kaṅka, kāka, baḍa). Są złym omenem. Prawdopodobnie chodzi o kilka gatunków, najczęściej wron, choć często tłumacze wolą słowo „kruk”. Zgodnie z mitologią córka Nieprawości (Adharma) i Miedzi (Tāmrā) o imieniu Wrona (Kākī) daje narodziny sowom (ulūka) – gatunki te tradycja indyjska uznaje za zaprzysiężonych wrogów (10.1.34-42). liczba wzmianek: (67) Mogły to być: wrona orientalna (ang. house crow) – średni ptak, upierzenie czarno-szare. łacina: Corvus splendens inne nazwy: vāyasa liczba wzmianek: 42 wrona wielkodzioba (ang. Indian jungle crow) – duży ptak, długi dziób z grubą nasadą upodabnia go do kruka, upierzenie połyskliwe czarne i ciemnoszare. łacina: Corvus culminates inne nazwy: baḍa, bala (41*) liczba wzmianek: 18 kruk południowoazjatycki (ang. South Eurasian raven) – duży ptak, upierzenie czarne, występuje na północy Indii i w Azji centralnej. łacina: Corvus corax subcorax nazwa: kākola liczba wzmianek: 5
kalaviṅka	wróbel indyjski – pierwotnie ptak półpustyń i stepów. Wraz z rozwojem rolnictwa skolonizował ludzkie osiedla. Kalaviṅka oznacza nakrapiany. Nazywany jest też „mającym brzydkie znamiona” (kuliṅga), choć określenie to może dotyczyć również myszy. Dwa niewystępujące w MBh określenia wskazują na jego obcowanie z ludźmi i podjadanie zbiorów: „miłośnik ziarna” (kaṇapriya), „zjadacz ofiar z jadła” (balibhuj – ofiary bali jako część Pięciorakiej Wielkiej Ofiary były przedkładane również zwierzętom – rozkładano jadło przed domostwem). łacina: Passer domesticus indicus inne nazwy: kuliṅga (4*), caṭaka (2), kāmin (5*), kālakaṇṭha (1*) liczba wzmianek: 3
kapota	gołąb – ptak z rzędu gołębiowatych, jeden z najwcześniej udomowionych. Już w starożytności używany do przesyłania wiadomości – Grecy zaczęli go używać  w V p.n.e. zapożyczając pomysł od Persów. W mitologii indyjskiej jest symbolem namiętności. Dwa jego sanskryckie określenia (kāmin, kāmuka) oznaczają „pożądliwy” – oba występują w MBh, ale nie w znaczeniu gołębia. Nazywany jest też „czerwonookim” (raktākṣa, nie występuje w MBh). Barwą gołębia określa się bułaną (myszatą) maść koni (7.19.22). W MBh pojawia się w opowieści o królu Śibim (3.130-131): Indra zmienił się w jastrzębia (śyena), a Ogień w gołębia (kapota), który chroni się u króla, by ratować swe życie. Na jednej z tabliczek harappańskich przedstawione są dwa ptaki (gołębie lub wrony) na łodzi. Są to ptaki wskazujące żeglarzom kierunek ku lądowi. W MBh pojawia się opowieść o gołębiu, który poświęcił własne ciało (12.141-145). Jeden ze ślubów ascetycznych zwany jest „utrzymywaniem się jak gołąb” (kapotavṛtti, 13.32.19). Polega na zbieraniu ziarna pozostawionego po zbiorach i nieodkładaniu niczego na później. łacina: Columbinae inne nazwy: pārāvata (14*), hārīta (3) liczba wzmianek: 36
kāraṇḍava	kaczka – podrodzina ptaków z rodziny kaczkowatych. Ptaki wodne o stosunkowo krótkiej szyi, spłaszczony dziób posiada dwa rzędy blaszek na brzegach, a palce są spięte błoną pławną. Na subkontynencie indyjskim występuje wiele gatunków kaczek, takich jak: pstrodzioba (Anas poecilorhyncha), hełmiatka (Netta rufina), drzewica indyjska (Dendrocygna javanica) czy płaskonos (Spatula clypeata). W MBh pojawia się wraz z innymi ptakami wodnymi i prawie wyłącznie wraz z gęsią indyjską, zazwyczaj przy opisach zbiorników wodnych (haṃsakāraṇḍavāyuta). Bardowie zwracają uwagę na kaczki o ciemnym ubarwieniu piór, co znalazło swoje odzwierciedlenie w terminie „czarna gęś” (kalahaṃsa) czy niewystępującym w MBh określeniu „wrona wodna” (jalakāka). Określa się je jako pływające lub nurkujące (plava). łacina: Anatidae inne nazwy: kalahaṃsa (3), kādamba (2) liczba wzmianek: 9
karkaṭaka	krab – dziesięcionogie skorupiaki, których przednia para odnóży przekształciła się w szczypce. Poruszają się do przodu, do tyłu i na boki. Żyją głównie w ciepłych wodach morskich, niektóre gatunki są słodkowodne, a inne żyją w wilgotnym środowisku lądowym. Te ostatnie, nazywane krabami błotnymi (np. Scylla serrata) były najprawdopodobniej prototypowym wyobrażeniem krabów w Indiach. W indyjskiej tradycji astrologicznej krab jest jednym ze znaków zodiaku (Rak). W MBh pojawia się na liście wraz z innymi stworzeniami wodnymi (kūrma, nakra, makara, śiṃśuka, 12.29.24). Termin bilvaka określający kraba w MBh pojawia się jako nazwa miejsca pielgrzymek oraz gatunek drzewa. Określenie kraba jako „wychodzący na zewnątrz [muszli]” (bahiścara) w MBh nie pojawia się w kontekście kraba. Inne sanskryckie określenia kraba, niewystępujące w MBh, to: „mający szczypce” (sadaṃśaka), „broniopaszczy” (mukhāstra), „mieszkający w błocie” (paṅkavāsa), żółtooki” (piṅgacakṣus), „wróg potomstwa” (apatyaśatru), „lubiący żebra i brzuch” (pārśvodarapriya). łacina: Brachyura inne nazwy: bilvaka (2*), bahiścara (7*) liczba wzmianek: 1
kauśeya	jedwabnik morwowy – nocny motyl, larwy odżywiają się liśćmi morwy. Kokony wykorzystywane przy produkcji jedwabiu. Udomowiony ok. 3500 p.n.e., obecnie nie występuje w naturze. W MBh termin pojawia się jako określenie koloru (np. maści koni) od kremowego do brązowego (babhrukauśeya). łacina: Bombyx mori liczba wzmianek: 10
khaḍga	nosorożec indyjski (pancerny) – długość ciała do 4 m, waga do 3000 kg. Posiada na pysku tylko jeden róg – do 57 cm. Szaro-brązowa skóra tworzy fałdy przypominające pancerz. Zamieszkuje podmokłe tereny Nepalu i północno-wschodnich Indii. Najpopularniejsza w MBh nazwa na nosorożca znaczy „miecz”, co świadczy o identyfikowaniu tego zwierzęcia z jego rogiem. Nazywany jest również „mającym miecz” (khaḍgin), ale w MBh termin ten nie odnosi się do nosorożca. Inne określenie to gaṇḍa (dosł. „policzek”, „twarz wraz z czołem”), oraz derywat od tego terminu – gaṇḍaka. Choć ten ostatni nie występuje w MBh, to od niego pochodzi nazwa sławnej rzeki płynącej przez Nepal i wpadającej do Gangesu – Gandaki. Na terenach, przez które płynie, do dziś żyją nosorożce. MBh wiąże to zwierzę z dzikiem. Wisznu mówiąc o swej inkarnacji dzika nazywa siebie również nosorożcem (ekaśṛṅga, 12.330.27). Inna nazwa nosorożca to „słonio-krokodyl” (gajanakra, nie zaświadczona w MBh). Wskazuje ona, że bardowie widzieli w nim cechy obu tych zwierząt. Późniejsze terminy określające nosorożca zwracają uwagę na jego róg (mukhaśṛṇga) lub też charakterystyczny kształt czaszki np. „długopyski” (tuṅgamukha). łacina: Rhinoceros unicornis inne nazwy: ekaśṛṅga (4), gaṇḍa (9*) liczba wzmianek: 232*
khadyota	świetlik – rodzina z rzędu chrząszczy licząca 2000 gatunków. Sanskrycki termin khadyota (dosł. światło na niebie) może oznaczać również słońce. W MBh pojawia się w takich porównaniach, w jakich występują iskry. Bardowie zauważają, że nimi pokryte są drzewa podczas pory deszczowej (7.14.18). łacina: Lampyridae liczba wzmianek: 18*
khara	osioł – udomowiony ok. 3000 p.n.e. ssak z rodziny koniowatych. Dwie jego sanskryckie nazwy (gardabha, khara) nawiązują do ryku, który wydaje to zwierzę (gard – krzyczeć, ryczeć; khara – ostry, przenikliwy [dźwięk]). łacina: Equus hemionus inne nazwy: gardabha (13) liczba wzmianek: 56* Problematycznym terminem jest aśvatara. Termin dosłownie znaczy „lepszy koń” i może wskazywać na muła lub onagra. muł – mieszaniec międzygatunkowy klaczy konia domowego z ogierem osła. Spokojniejszy niż koń, lepiej znosi złe warunki pracy; udźwignie więcej niż osioł. kułan azjatycki, onager, półosioł – z grupy osłów dzikich, jego podgatunkiem jest kułan indyjski. Wysokość w kłębie 140 cm. Występował na subkontynencie indyjskim przed upowszechnieniem się konia, z którym był mylony na najstarszych wizerunkach z kultury harappańskiej czy sumeryjskiej. łacina: Equus hemionus nazwa: aśvatara liczba wzmianek: 10
kokila	kukiel wielki – gatunek ptaka z rodziny kukułkowatych. Nazywany też parapuṣṭa – „troszczący się o innych (gości)” lub „żywiony przez innych”. Drugie tłumaczenie nazwy może odnosić się do faktu, że kukiele, tak jak inne kukułki, podrzucają swoje jaja. Czarne ubarwienie u samców, czerwone oczy, długość ciała do 46 cm. W literaturze indyjskiej jego głos jest symbolem miłości i zapowiada wiosnę – porę zakochanych. łacina: Eudynamys scolopaceus inne nazwy: parapuṣṭa (2) liczba wzmianek: 18*
krauñca	Żuraw indyjski (Grus antigone) – ptak z rodziny żurawi. Zamieszkuje subkontynent indyjski (podgatunek: antigone antigone). Upierzenie popielate, głowa i część szyi w charakterystycznym czerwonym kolorze. żuraw stepowy (Grus virgo) – ptak z rodziny żurawi. Zamieszkuje stepy Azji Środkowej, zimuje w Afryce i na subkontynencie indyjskim. Jego pióra są barwy szaro-popielatej, a głowa i szyja czarne. Od jego imienia pochodzi nazwa jednego z siedmiu kontynentów-wysp (dvīpa). łacina: Grus antigone, Grus virgo liczba wzmianek: 34*
kṛkalāsa	kameleon indyjski / jaszczurka – występuje na Sri Lance i w południowych Indiach. Termin może odnosić się do jakiejkolwiek jaszczurki. W MBh głowę tego stworzenia ma jeden z towarzyszy Karttikeji (9.44.81). W tego gada zmienia się król Nryga (Nṛga, 13.6.38). łacina: Chamaeleo zeylanicus liczba wzmianek: 4
kukkuṭa	kura domowa lub dzika – dzikim przodkiem kury domowej jest kur bankiwa (Gallus gallus), występujący w stanie dzikim po dziś dzień w północno-wschodnich Indiach. Na terenie Indii w postaci nieudomowionej występuje również kur siwy (Gallus sonneratii). W MBh pojawia się jako element ciała hybryd. Zbieranie ziarna na podobieństwo kury jest jedną z praktyk ascetycznych (3.215.10). W MBh kogut łączony jest z ogniem (agnisamkāśa), został podarowany Karttikeji przez Warunę (13.86.22). Barwą kurzego jaja określa się kolor kremowy (7.22.58). łacina: Gallus gallus domesticus liczba wzmianek: 10
kūrma	żółw – rząd gadów zarówno lądowych, błotnych, jak i morskich. Pośród żółwi morskich, dla oceanu indyjskiego charakterystyczny jest żółw oliwkowy (Lepidochelys olivacea). Sądząc z kontekstu pojawiania się żółwia w MBh, autorzy jako jego model wyobrażają sobie żółwia błotnego (zamieszkującego słodkie zbiorniki wodne) – bardowie uznają go za stworzenie wodne żyjące w głębinach (antarjaleśaya, 1.25.21). W MBh Wisznu pojawia się pod postacią żółwia. Bierze udział w ubijaniu oceanu mleka jako podstawa dla tłuczka – góry Mandara (1.16.11). W kosmologii puranicznej żółw jest podporą dla czterech słoni utrzymujących ziemię. Chowanie przez żółwia kończyn wykorzystywane jest jako metafora poskramiania zmysłów (BhG 2.58; 12.21.3). Nazywany jest „zamieszkującym bagna” (kacchapa). Terminem kamaṭha określa się zarówno żółwia, bambus, jak i jeżozwierza, jednak w MBh występuje on jedynie na określenie tarczy wykonanej ze skorupy żółwia oraz bambusa. łacina: Testudinat inne nazwy: kacchapa (22), kamaṭha (1) liczba wzmianek: 40
madgu	kormoran zwyczajny – duży ptak wodny, wędrowny, upierzenie czarne z metalicznym połyskiem. W MBh pojawia się na listach wraz z innym ptactwem wodnym (jalacārin): cakravāka, kurara, jalakukkuṭa, kāraṇḍava, plava, haṃsa, baka (3.155.50). łacina: Phalacrocorax carbo liczba wzmianek: 4
mahiṣa	bawół indyjski / arni azjatycki – duży ssak, zaadoptowany do klimatu tropikalnego, typowy dla subkontynentu indyjskiego, dziś zagrożony. Pojawia się w ikonografii indyjskiej od czasów harappańskich. Na pieczęciach z tego okresu zdaje się uczestniczyć w pokazach skoków przez „byka”. MBh zalicza go raz do zwierząt dzikich (vanya, 1.36.10), a innym razem wylicza wśród udomowionych (1.58.28). Czasem uznawany za stworzenie wodne (jalāśraya, 3.146.45). Jest to też imię antyboga zabitego przez Skandę – późniejsza tradycja przypisuje jego zabicie Durdze nazywanej Mahiṣamardinī. Bawół wraz ze świnią został podarowany Karttikeji przez rakszasów (13.86.21). łacina: Bubalus arnee liczba wzmianek: 52*
makṣikā	mucha – owady z rzędu muchówek, charakteryzujące się jedną parą skrzydeł (cienkich, przezroczystych). Najbardziej typowym przykładem jest mucha domowa (Musca domestica). W MBh występują na liście niepomyślnych istot krążących wokół wojska i zwiastujących nieszczęście (gṛdhra, kāka, baḍa, śyena, yātudhāna, śalāvṛka, 5.141.18). Termin może wskazywać też na pszczołę, wówczas pojawia się w metaforach nawiązujących do zbierania miodu (12.124.35). Gryzące muchy (np. bąk bydlęcy, Tabanus bovinus) mogły być określane terminem „gryzący” (daṃśa), który w MBh często pojawia się wraz z komarem (maśaka). łacina: Diptera inne nazwy: makṣika (1), daṃśa (9*) liczba wzmianek: 10
maṇḍūka	żaba/ropucha – płazy bezkręgowe. Żaby żyją w środowisku wilgotnym, skóra ich jest gładka i śliska, a ropuchy wolą suche otoczenia (w wodzie jedynie składają jaja), a ich skóra jest nierówna z brodawkami. W Indiach występują m.in.: azjatycka ropucha szara (Duttaphrynus melanostictus),  indyjska żaba grzebiąca (Sphaerotheca breviceps), żaba rycząca (Hoplobatrachus crassus), indyjska żaba drzewna (Polypedates maculatus). W tradycji indyjskiej do rechotania żab porównuje się głosy uczących się studentów, skąd pochodzi nazwa jednej ze szkół wedyjskich (māṇḍūka). Wrogiem żab są węże nazywane „zjadaczami żab” (bhekabhuj). Kilka określeń żaby pochodzi od czasownika błyszczeć/chwalić (śal): śālu, śalla, śālūra, śālūka. Liczne nazwy powstają od cech przypisywanych tym płazom: „pływająca” (plava, plavaka), „szybka” (ajira), „nakrapiana” (vyaṅga), „wydająca odgłosy jak bydło” (gomāyu), „pozbawiona języka” (ajihva, nirjihva), „radująca” (nandaka), „związana z chmurami” (dārdura), „zrodzona z deszczu” (vṛṣṭibhū, varṣābhū), „bezzębna” (ajambha), „skacząca” (plavaga – również określenie małpy), „głośno skrzecząca” (mahārava). Inne popularne nazwy, które nie występują w MBh: beka, lūluka. Tradycja łączy je porą miłości oraz nazywa tak samo jak:  chmurę (mudira, dardura), pawia (marūka) i kukiela (valāsaka). łacina: Anura inne nazwy: gomāyu (60*), plavaga (10*), nandaka (8*), dardura (6*), koṭika (2*), nirjihva (4*), ajihva (1*), plavaka (1*), liczba wzmianek: 28*
mārjāra	kot – drapieżnik z rodziny kotowatych, należący do kotów małych. W Indiach obok kota domowego (Felis catus) występują koty dzikie: błotny (Felis chaus) i nubijski (Felis silvestris lybica). Te dwa dzikie gatunki pojawiają się na egipskich malowidłach. Kot domowy pochodzi od kota nubijskiego (udomowiony jakieś 7500 p.n.e. w Żyznym Półksiężycu). Wykorzystywany był do tępienia gryzoni i polowania na drobne ptaki. Terminem mārjāra może być też określany łaskun palmowy (Paradoxurus hermaphroditus). Najpopularniejsza w MBh nazwa kota pochodzi od czasownika mṛj (czyścić, polerować) i zwraca uwagę na cechę kotów, jaką jest pielęgnacja swej sierści przez częste lizanie. W MBh autorzy przyrównują bójkę dwóch kotów o pokarm do zajadłego pojedynku rycerzy (9.56.15). MBh 12.136.18 przedstawia opowieść o kocie i myszy (mūṣaka) zawiązujących ze sobą przyjaźń, motywowaną wspólnym dobrem. Rozmowa toczy się pod drzewem banianu, a kot jest pochwycony w pęta myśliwego, z czego można wnioskować, że autorzy raczej myślą o dzikim kocie. W MBh za wroga myszy (mūṣaka) uznana jest mangusta (nakula), natomiast jej wrogiem ma być kot (bidāla), którego wrogiem jest pies (śvan, 12.15.21). MBh w rozdziale poświęconym cyklowi reinkarnacyjnemu zauważa, że ciało kota, w którym dusza musi spędzić siedem miesięcy, poprzedza wcielenie ludzkie (13.112.52). łacina: Felis inne nazwy: biḍāla (8) liczba wzmianek: 43
maśaka	komar – owad z rzędu muchówek, żywi się krwią zwierząt stałocieplnych. Określany też terminem matsara (dosł. zazdrość, wrogość), ale w MBh nie pojawia się on w znaczeniu komara. W sanskrycie nazywany również: „gryzący” (uddaṃśa),  „poruszający się w ciemności / złodziej” (malimluca), „czuwający w nocy” (rātrijāgarada). W MBh pojawia się obok much (makṣika), robaków (kīṭa) oraz gryzących owadów (daṃśa). Ten ostatni termin może nazywać komara jak i każde zwierzę kąsające (np. węża). W metaforach pojawia się jako pożywienie pająków (ūrṇanābhi, 7.99.3). Termin maśaka może nazywać nie tylko komara, ale jakiegokolwiek latającego insekta podobnego do niego, np. bleskotkę. łacina: Culicidae inne nazwy: daṃśa (9*), maśa (1), matsara (40*) liczba wzmianek: 19 bleskotka – termin maśaka w MBh w kilku miejscach określa bleskotkę (12.187.38; 12.240.21; 12.303.14; 14.48.11; 14.49.9) i pojawia się w metaforach wykorzystujących symbiozę tego owada z figowcem groniastym (udumbara). Cykl rozwojowy bleskotek i figowców jest przykładem mutualizmu. Niemal każdy gatunek figowca wymaga do zapylenia odmiennego gatunku bleskotki. A larwy danego gatunku bleskotki mogą rozwijać się w specyficznym gatunku figowca. Na wewnętrznych ścianach figi rosną: 1. kwiaty żeńskie, które przyjmują pyłek i wytwarzają nasiona, 2. kwiaty męskie z pręcikami z pyłkiem, 3. kwiaty pseudożeńskie, w których złożone jaja bleskotek rozwijają się w larwy. Męskie bleskotki, ślepe i bezskrzydłe, po wygryzieniu się ze swojego kwiatu, szukają partnerki, by ją zapłodnić, i umierają nigdy nie opuszczając figi. Natomiast żeńskie bleskotki, które są uskrzydlone, po zapłodnieniu opuszczają swój kwiat, po drodze zbierają pyłek z kwiatów męskich i wydostają się na zewnątrz sykonium, by poszukać innego figowca tego samego gatunku. Tam przedostają się przez ciasny otwór sykonium, tracąc często skrzydło czy nogę. Wewnątrz omijają kwiaty męskie, zapylają kwiaty żeńskie przyniesionym pyłkiem oraz składają jajeczka w kwiatach pseudożeńskich i umierają. Z jajeczek wykluwają się larwy, które żywią się wnętrzem kwiatu, aż rozwiną się w żeńskie lub męskie bleskotki. I tak cykl się powtarza.   łacina: Blastophaga nazwa: maśaka liczba wzmianek: 5
matsya	ryba – w MBh termin najczęściej pojawia się w kontekście królestwa Matsjów, którego protoplastą był książę Matsja wraz z siostrą Satjawati – bliźniaki wyciągnięte z brzucha ryby. Bóg w postaci ryby pojawia się przed Manu, by uchronić go przed powodzią – w MBh jest to Brahma (3.185). Jednym z zawodów występujących w MBh jest rybak (dhīvara). Ryba wymieniana jest obok innych stworzeń uznawanych za wodne: gawial (nakra), wąż (nāga) czy żółw (kūrma). W sanskrycie rybę nazywa się „niemą” (mūka, w MBh jest to imię jednego z antybogów). Świat podwodny postrzegany jest jako brutalny – większe ryby zjadają mniejsze (5.56.49). Przykładem wielkiej ryby pożerającej mniejsze jest timi (timi, timiṇgīla). Do niego porównywani są najpotężniejsi wojownicy pochłaniający wrogie oddziały niczym małe ryby (7.44.6). Wielkie ryby określa się również terminem jhaṣa. Inny termin określający rybę (śalyaka) znaczy „spiczasty”, „mający spiczasty pysk” (od: śalya – strzałka, szpica). inne nazwy: jhaṣa (28), mīna (23), timi (13), śalyaka (5), mūka (3*) liczba wzmianek: 368*
mayūra	paw indyjski – duży ptak grzebiący, naturalnie występujący w Indiach, introdukowany w inne miejsca na świecie. Ptak Karttikeji, podarowany mu przez Garudę (13.86.21). Bardowie doceniają barwę (citrabarhin) i taniec tego ptaka (3.155.54), nazywanego tancerzem (lāsaka, nartaka). Tradycja podkreśla wrogość pawia względem węży (sarpāri, ahiripu, ahidviṣ), którymi się odżywia (ahibhuj). Pióra (barha), grzebień (śikhā) i ogon tego ptaka są elementami dystynktywnymi, które często pojawiają się w metaforyce. Kolor szyi pawia (mayūragrīva) jest egzemplifikacją czerni wpadającej w granat. Paw rozpościerający ogon określany jest terminem kalāpin. Tak też określa się wojowników noszących kołczan ze strzałami. łacina: Pavo cristatus inne nazwy: śikhin (16*), śitikaṇṭha (13*), barhin (10*), dhvajin (1), kalāpin (2*) liczba wzmianek: 34
meṣa	owca – gatunek ssaka z rodziny wołowatych (podrodzina antylop), wcześnie udomowiony z owcy dzikiej (Ovis ammon). Gatunki dzikie występujące na subkontynencie indyjskim (Pamir, Hindukusz, Himalaje) to owca stepowa (Ovis orientalis / Ovis vignei) i dzika. MBh łączy owcę z księżycem – bóg księżyca podarował ją Karttikeji (13.86.22). łacina: Ovis inne nazwy: avi (8), eḍaka (5), avika (2), bheḍī (1), eḍī (1) liczba wzmianek: 12
mṛga	antylopa – podrodzina wołowatych. Obejmuje liczne plemiona i gatunki. W MBh termin mṛga odnosi się najczęściej do zwierzyny płowej, ale może oznaczać też zwierzęta dzikie lub zwierzynę w ogólności. Obok terminów określających antylopy zbiorczo, w MBh pojawiają się terminy, które możemy identyfikować jako konkretne gatunki występujące w Indiach. W pewnych miejsca bardowie wymieniają listy wołowatych: aiṇeya, pṛṣata, nyaṅku, hariṇa, śarabha, ṛśya, ruru, śambara, gavaya (3.251.12). łacina: Antilopinae inne nazwy: hariṇa (10), nyaṅku (1), śarabha (29*) liczba wzmianek: 460* nilgau indyjski (ruru) – największa antylopa azjatycka (do 2 m długości, może osiągać 270 kg). Zamieszkuje suche lasy Indii. Dymorfizm płciowy – samce mają charakterystyczną siną barwę ciała, od czego pochodzi współczesna nazwa (nīla – siny, granatowy), a na szyi pojawia się długa ciemna „broda”. Samice nie mają rogów i są maści kremowej. Skórę zwierzęcia wykorzystywali do okrycia ciała asceci żyjący w lesie (2.70.11). Wrogiem antylopy są lew i tygrys, co wykorzystywane jest w metaforze wojownika (lew) poruszającego się wśród słabych wrogów (nilgau, 5.50.9). Porzucanie rogów przez samców wykorzystywane jest w metaforze porzucania świata przez ascetów (12.212.48). W MBh termin ruru pojawia się najczęściej jako imię wieszcza. łacina: Boselaphus tragocamelus nazwa: ruru liczba wzmianek: 58* antylopa indyjska (ṛśya, czarna, ang. blackbuck) – jedna z najbardziej charakterystycznych antylop subkontynentu, wykazuje dymorfizm płciowy: samce o czarnym ubarwieniu z białym podbrzuszem, samice żółtobrązowe. Samce posiadają długie skręcone rogi wykorzystywane przez Marathów do tworzenia broni-kastetu nazywanego maru. W MBh pojawia się jako barwa koni Bhimy (gniada sabino, 7.22.2). Jej skóry nazywanej czarną (kṛṣṇājina) używa się jako uświęcone siedzenie podczas medytacji i spełniania ofiar. Skóra ta znajduje się na godle Drony (7.63.30). Nazwa antylopy pojawia się w imieniu słynnego wiesza – Ṛśyaśṛṅga (dosł. „Róg czarnej antylopy”). łacina: Antilope cervicapra nazwa: ṛśya, aiṇeya (2), eṇa (1) liczba wzmianek: 7 jeleń cętkowany (saraṅga, jeleń aksi, czytal) – sierść jasnopłowa lub ruda, nakrapiana białymi cętkami. Długość do 140 cm, masa do 80 kg, poroże do 76 cm z trzema rozgałęzieniami. Jelenie te tworzą duże stada (kilka samców i 30-50 samic), żyjące w pobliżu rzek – dobrze pływają. Saraṅga znaczy „mający kolory”, „pstrokaty”, a śabala „cętkowany”. W MBh występuje jako określenie barwy koni (7.22.15) syna Śiśupali. łacina: Axis axis nazwy: saraṅga, pṛṣata (15*), kuraṅga (2), śambara (1), sāraṅgaśabala (1), liczba wzmianek: 4 barasingha bagienna (hariṇa) – jeleń charakterystyczny dla Indii. Żółtobrązowa sierść, latem nakrapiana, poroże do 1 m długości – ponad trzy rozgałęzienia. Długość ciała ok. 180 cm, waga do 260 kg. Żyje na terenach podmokłych, samce samotnie, samice w stadach (8-20 sztuk) z kilkoma samcami. Hariṇa znaczy żółtawy i choć ten termin może wskazywać na każdą zwierzynę płową, szczególnie pasuje do tego gatunku antylopy lub do antylopy sambar. łacina: Rucervus duvaucelii nazwa: hariṇa liczba wzmianek: 10 Sambar jednobarwny (hariṇa) – żółtobrązowa sierść, długość ciała do 270 cm, waga do 350 kg, poroże do 100 cm. Na karku i szyi samców wyrasta grzywa. Samce żyją samotnie, samice łączą się w luźne stada do 8 osobników. Termin hariṇa (żółtawy) może odnosić się do każdej zwierzyny płowej, ale szczególnie pasuje do tego gatunku antylopy lub do antylopy barasingha. łacina: Rusa unicolor nazwa: hariṇa liczba wzmianek: 10
mūṣaka	mysz, szczur – wszelkie gryzonie z rodziny myszowatych. W kulturze indyjskiej kojarzone z podkradaniem jedzenia z domostw (mūṣaka – „złodziej”). Termin ākhu może odnosić się też do kreta – często występuje ze zwrotem „mieszkający w norze” (bilāvāsin, 1.41.6). W MBh za wroga myszy uważana jest mangusta (nakula, 12.15.21). łacina: Muridae inne nazwy: ākhu (17) liczba wzmianek: 37
nakra	gawial gangesowy – gatunek krokodyla, żyjący w dużych rzekach Indii. Silnie wydłużony pysk, zwężony na granicy oczu, a rozszerzony przy nozdrzach. Jego wizerunek znajduje się już na tabliczkach cywilizacji harappańskiej. W MBh występuje wraz z innymi stworzeniami wodnymi (timi, jhaṣa, grāha, mīna, nāga, makara, kūrma, karkaṭaka). Pojawia się w porównaniach pobojowiska do rzeki. Pysk gawiala posiadają hybrydowe istoty. Występuje jako stały motyw w opisach rzek i stawów. Nosi miano „krowiopyski” (gomukha), ale termin ten w MBh przede wszystkim oznacza rodzaj bębna. W niektórych kontekstach termin makara może odnosić się do gawiala, ale częściej nazywa mitycznego potwora morskiego. Termin grāha („chwytacz”) oznacza gawiala lub wielką rybę. łacina: Gavialis gangeticus inne nazwy: makara (65*), grāha (64*) gomukha (8*) liczba wzmianek: 20
nakula	szara mangusta indyjska – gatunek żyjący w zachodniej Azji i na subkontynencie indyjskim. Zamieszkuje otwarte lasy i zarośla. Poluje na gryzonie, jaszczurki i węże. Jako wróg tych ostatnich pojawia się często w literaturze indyjskiej. W MBh za wroga mangusty (nakula) uważany jest kot (bidāla, 12.15.21). łacina: Urva edwardsii inne nazwy: babhruka (1) liczba wzmianek: 332*
pataṃga	motyl / ćma lub jakikolwiek latający insekt. W metaforyce MBh, ćmy tak jak szarańcza (śalabha) giną w ogniu (powtarzająca się fraza: „… tak jak ćmy w ogień” – pataṅgā iva pāvakam), ale w przeciwieństwie do szarańczy, ich śmierć nie ma konotacji zduszenia ognia naporem ciał. Występuje jako metafora bezradnej, nieuniknionej śmierci. łacina: Lepidoptera liczba wzmianek: 49*
pipīlika	mrówka – owady z rodziny mrówkowatych, tworzą społeczności kastowe żyjące w gniazdach. W MBh zażarta bitwa porównywana jest do konfliktu w mrowisku (pipīlikapuṭa, 5.153.2). Bardowie zwracają uwagę na noszenie jaj (aṇḍa) przez mrówki – w metaforze dobrej opieki (1.68.54). W tekście pojawia się wraz z innymi małymi owadami (kīṭa, maśaka). Asceza bez ruchu kulminuje w przykryciu medytującego przez kopiec mrówek (3.122.3), stąd ma pochodzić imię mędrca Walmikiego (valmīka – kopiec mrówek). Inne sanskryckie nazwy mrówki, niewystępujące w MBh to: upadīkā, vamra. W tradycji indyjskiej zwraca się uwagę na cienką talię mrówki, porównując do niej osoby szczupłe w pasie. Termin valmīka  (mrowisko) pojawia się w MBh 33 razy. Występuje np. w porównaniu do rosnącej siły wrogów – mrowisko rozrastające się w korzeniach drzewa ostatecznie zniszczy całą roślinę (2.50.24). Termin valmīka jednak częściej oznacza norę (np. kreta) i wykorzystywany jest na opis strzały przeszywającej wroga „niczym wąż wchodzący w jamę” (valmīkam iva pannagaḥ).   łacina: Formicidae liczba wzmianek: 8
sarpa	wąż, żmija – gady z rzędu łuskonośnych, beznogie, zmieniające skórę (wylinka). Kobry i żmije (Viperidae) wykorzystują jad do unieruchamiania ofiar. W ikonografii indyjskiej najczęściej pojawia się kobra azjatycka (Naja naja). W MBh  węże są dziećmi Kaśjapy (Kaśyapa) i Kadru (Kadrū). Żyją w podziemnym lub podwodnym świecie (trafiają tam: Uttaṅka, Bhīma oraz Arjuna). Przeklęci przez matkę, że zginą podczas wężowej ofiary Dźanamedźaji. Od klątwy uwalnia ich Astika (Āstika). Mogą przybierać ludzką postać. Ardźuna poślubił księżniczkę wężową Ulūpī i miał z nią syna o imieniu Irāvat. Ich stolicą jest Bhogavatī. Porzucanie skóry przez węża wykorzystywane jest w metaforze porzucania świata przez ascetów (12.212.48). Najważniejsze węże w MBh: Vāsuki, Takṣaka, Śeṣa, Aśvasena, Kauravya (ojciec Ulūpī), Padma. łacina: Serpentes inne nazwy: pannaga (234), uraga (179), āśīviṣa (152), naga (75*), bhujaṃga (20), bhogin (17), gonāsa (1) liczba wzmianek: (253*)
siṃha	lew azjatycki – nazywany też lwem perskim, podgatunek lwa afrykańskiego, od którego jest nieco mniejszy (długość ciała samca 170-200 cm, masa 175-225 kg, do 1 m wysokości w kłębie). Nazywany również „żółtym” (hari, harit, harita), ale określenia te dzieli z innymi stworzeniami, jak małpy czy konie kasztanowej maści. W taksonomii epickiej należy do kategorii istot groźnych dla człowieka (vyāla), do której zaliczają się też tygrysy, lamparty, jadowite węże i niebezpieczne słonie. Jako motyw literacki w MBh wykorzystywana jest wrogość lwów i słoni (lew w późniejszej literaturze nazywany jest „wrogiem słonia” gajāri). Walka potężnych przeciwników porównana jest do zmagań lwa ze słoniem (7.20.2). Tradycja indyjska uważa lwa za króla zwierząt. Stąd też tytuł „lew” (siṃha) jest ekwiwalentem terminu „król”. Stawiany po słowie „człowiek” (nara/puruṣa) oznacza dzielność bohatera. Popularne określenia na lwa (niewystępujące w MBh) zwracają uwagę na jego charakterystykę – „włochacz” (keśin), „pazurzasty” (nakhin). łacina: Panthera leo persica inne nazwy: kesarin (26) liczba wzmianek: 544
śalabha	szarańcza pustynna / pasikonik / świerszcz – owad z rodziny szarańczowatych. Tworzy stada groźne dla upraw. Długość ciała do 6 cm. Występuje od zachodniej Afryki po Indie. Żywi się wszelkimi roślinami, w tym zbożami. W literaturze sanskryckiej symbol mnogości oraz niszczącej siły, np. jako domena źródłowa w metaforze spadających strzał. W MBh szarańcza dąży do ognia, by w nim zginąć, ale w odróżnieniu od ćmy może go też zdusić – pojawia się w metaforze licznych, choć nieznacznych przeciwników, którzy mogą pokonać potężnego bohatera. łacina: Schistocerca gregaria inne nazwy: jhillīka (2) liczba wzmianek: 46
śārṅgaka	żołna (dosł. ptak rogowy) – ptaki z rzędu kraskowatych o bardzo kolorowym ubarwieniu, smukłym ciele, zakrzywionym do dołu dziobie i ostro zakończonych skrzydłach. Odżywiają się głównie osami i pszczołami. Jednym z popularnych gatunków występujących w Indiach jest żołna brodata (Nyctyornis athertoni). W MBh pojawia się jako ptak, którego nie spalił ogień w czasie pożaru lasu Khandawa, przyczynę tego wyjaśniają trzy rozdziały (1.220-222). Ptak ten pojawia się również w godle Abhimanju (śārṅgapakṣin, 7.22.63 spoza wydania krytycznego). Biorąc pod uwagę dietę żołn można przypuszczać, że pojawiają się one pod nazwą „króla pszczół” (bhṛṅgarāja) oraz „zabójcy pszczół” (madhuhan). Choć termin bhryngaradźa może być też określeniem czarnego trzmiela, to w MBh zawsze pojawia się na listach ptaków (3.155.47). łacina: Meropidae inne nazwy: bhṛṅgarāja (5), śārṅga (3), madhuhan (1*) liczba wzmianek: 12
śaśa	zając indyjski – nazywany też czarnowłosym, ssak z rodziny zającowatych, do której zaliczają się zające i króliki. Zające są większe, smuklejsze i mają dłuższe uszy, umaszczenie szarobrunatne z białą okrywą na brzuchu. Łączą się w pary tylko podczas godów, wychowują młode w gniazdach (na otwartym terenie, w niewielkich zagłębieniach). Króliki żyją w stadach, młode w przeciwieństwie do zajęcy rodzą się ślepe i bez włosów. Gniazda królików są pod ziemią w wykopanych przez siebie norach. Królik został udomowiony przez człowieka. W tradycji indyjskiej przede wszystkim łączony jest z Księżycem, nazywanym „mający plamę w kształcie zająca” (śaśāṅka). W MBh znajdujemy nawiązania do opowieści o zającu, który znalazł się na Księżycu (14.76.18). Bardowie uważają, że ziemia odbija się w lustrze Księżyca, którego plamy  w kształcie zająca i aśwatthy są odzwierciedleniem jej kontynentów (6.6.15-16; 6.7.52-53 ). Jako barwa maści koni ma wpadać w odcień miedziany (śaśalohita, 7.22.43). Bardowie czasem nawiązują do koloru krwi zająca (śaśaśoṇita, 6.50.12). Szakal otoczony zającami mniema, że jest lwem – metafora słabego przeciwnika 8.27.45). łacina: Lepus nigricollis inne nazwy: śaśaka (1), liczba wzmianek: 18
śatapattra	dzięcioł (dosł. stupióry) – podrodzina ptaków z rodziny dzięciołowatych. Charakteryzuje się silnym dłutowatym dziobem, długim językiem pokrytym lepką wydzieliną, rozwiniętymi sterówkami umożliwiającymi opieranie się ogonem o drzewo. Gniazdują w samodzielnie wykutych dziuplach, a ich pożywienie stanowią głównie owady. W Indiach występują m.in.: dzięciur antylski (Melanerpes superciliaris), sułtanik czerwonorzytny (Dinopium javanense), dzięcioł bengalski (Dinopium benghalense). W MBh termin w jednym miejscu oznacza lotos, w pozostałych pojawia się wraz z ptakami ozdabiającymi leśne ostępy (mayūra, kokila, cakora, cāṣā, haṃsa). łacina: Picidae liczba wzmianek: 11
śiśumāra	delfin gangesowy – suzu gangesowy, ssak z rodziny suzowatych żyjący w wodach Gangesu i Indusu. Długość ciała ponad 2 m, średnia masa 85 kg, szara barwa, na brzuchu różowawa. W literaturze sanskryckiej jest symbolem zodiaku i mapy nieba. W MBh jest nazwą miasta (1.176.15), a jego twarz mają hybrydy istot (9.44.75; 10.7.18). Pojawia się na listach wśród stworzeń wodnych (kūrma, karkataka, nakra, makara, śiṃśuka, 12.29.24). https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Platanista_gangetica_noaa.jpg łacina: Platanista gangetica inne nazwy: śiṃśumāra (1), śiṃśuka (1) liczba wzmianek: 2
śuka	papuga  (aleksandretta obrożna) – ptak z rodziny papug wschodnich, w Indiach archetyp papugi.  Długość ciała 37-43 cm, masa 93-160 g. Upierzenie zielone o żółtawym odcieniu, intensywnie czerwony dziób. Szeroki zakres wydawania dźwięków – potrafią powtarzać słowa – w sanskrycie nazywane są „mówcami” (vāgmin) i uważane za ptaki inteligentne (medhāvin – rozumny). Inne ich określenia wskazują na upodobanie do jedzenia owoców (phalaśana, phalādana). W MBh termin przede wszystkim występuje jako imię mędrca, którego ojciec Wjasa nauczył recytacji MBh (1.1.64), i który wyśpiewał jej 1 400 000 strof gandharwom. Opowieść o jego narodzinach jest intrygująca. Wjasa widząc apsarę Ghrytaći (Ghṛtācī), zmieniającą się w papugę, roni nasienie. Upada ono na drzewo ofiarne (araṇī), a z niego rodzi się Śuka. Do ubarwienia papugi przyrównane są maści pewnych koni (2.25.19). Pióra papug służą jako ozdoby dla leśnych ludów, takich jak kambhodźowie (7.22.3). łacina: Psittacula kremeri inne nazwy: vāgmin (29*) liczba wzmianek: 126*
śvan	pies indyjski (hind. deśi; ang. pariah/pye dog ) – starożytna grupa psów półdzikich, żyjących w pobliżu ludzkich siedzib. Termin pariah pochodzi od południowoindyjskiej kasty paraiyar lub od słowa pāhī w hindi (outsider). Ich szkielety zostały odnalezione w Mohenjo-daro, a przedstawienia na malowidłach naskalnych z neolitu w jaskini Bhimbetka. Psy uważane są za podgatunek euroazjatyckiego wilka (oddzielenie nastąpiło 125 tys. lat temu) lub kojotów i szakali. Jako odrębny gatunek funkcjonują od 15-40 tys. lat. Do udomowienia psa doszło 12-17 tys. lat temu. Były one wykorzystywane do polowań, jako psy stróżujące, a potem pasterskie. Choć w późniejszej tradycji indyjskiej pies jest uważany za zwierzę nieczyste, to w MBh zachowały się fragmenty, z których można wnioskować o jago ważnej kulturowej roli. Psy uważane są za potomków suki nazywanej Sarama (Saramā). Pojawia się ona w RV jako pies Indry i matka czterookiego moręgowatego psa Jamy. Niektóre fragmenty sugerują, że był to pies pasterski (odszukuje skradzione bydło), stąd też jego wysoka ranga społeczna. W MBh (1.3.1-4) Sarama przeklina Dźanamedźaję za to, że jej syn (sārameya) został pobity przez braminów, choć nie polizał, a nawet nie spojrzał na jadło ofiarne. Wzmianka ta może świadczyć o zmieniającej się roli społecznej psa i konflikcie braminów ze społecznościami pasterskimi. Pies towarzyszy również w drodze w Himalaje Judhiszthirze. Król odmawia wstąpienia do niebios, jeśli miałby porzucić wierne mu stworzenie (17.3.7-15). łacina: Canis familiaris inne nazwy: sārameya (5), saramā (5), śālāvṛka (9*) liczba wzmianek: 153
śvāvidh	jeżozwierz indyjski – gryzoń z rodziny jeżozwierzowatych, o długości ciała do 80 cm. Na grzbiecie i ogonie ma długie kolce. Zamieszkuje skaliste tereny, żywi się roślinami. W sanskrycie jego imię często wiązane jest z terminem „strzałka” (śalya): śalya, śarya, śalala, śalākā, śalyaka, śallaka, śallakī, vajraśalya. Jednak najpopularniejsze w MBh określenie nazywa go „przeszywaczem psów” (śvāvidh), co jasno ukazuje zdolność odstraszania przeciwników. Terminem kamaṭha określa się zarówno żółwia, bambus jak i jeżozwierza, ale w MBh występuje on jedynie na określenie skorupy żółwia używanej jako tarcza oraz bambusa. Kolce jeżozwierza (śalala) wykorzystywane są w metaforze wojownika przebitego licznymi strzałami „niczym jeżozwierz [najeżony] kolcami” (śvāvidhaṃ śalalair iva, 7.44.20). łacina: Hystrix indica inne nazwy: śalya (421*), śalyaka (4),  śalala (3) liczba wzmianek: 12
śyena	ptak drapieżny (śyena) – tym terminem w sanskrycie określa się wszelkie ptaki drapieżne (jastrząb, sokół, orzeł). Bardowie zauważają, że polują one na gołębie, czego wyraz znajduje się w opowieści o królu Śibim (3.130-131) – Indra przyjmuje postać jastrzębia (śyena) i goni boga ognia w postaci gołębia (kapota). Polowanie ptaków drapieżnych na zające pojawia się w określeniu „zabójca zajęcy” (śaśaghātin, śaśādana), polowanie na mniejsze ptactwo w określeniu „wróg ptaków” (patadbhīru, khagāntaka), a ogólnie drapieżność w określeniach „chwytacz” (grāhaka), „zabójca” (māraka), „mięsożerca” (kravyāda, āmiṣagṛddhin). W MBh termin ten używany jest na określenie jednej z formacji militarnych oraz jednego z typów ołtarzy ogniowych. Autorzy zauważają lot spadający tych ptaków (patana), wykorzystywany w metaforach niespodziewanego ataku (7.72.27). Z powodu szybkiego ruchu określa się je terminem „prędkie” (vegin, 10.1.37; tarasvin 1.28.24), a ponieważ zwiastują przyszłość terminem „zesłane przez przeznaczenie” (āpatika – nie występuje w MBh). Inne określenia ptaka drapieżnego to „rozrywający pazurami” (nakhadāraṇa), „mający zamknięte oczy” (kūṇitekṣaṇa). Określa się go też terminem puṅkha, który w MBh przeważnie oznacza lotki strzały (najczęściej dookreślone terminem „złote”). inne nazwy: śyena, puṅkha (181*) liczba wzmianek: 71 jastrząb – podrodzina ptaków jastrzębiowatych, głównie zamieszkujących lasy. Charakteryzują się stosunkowo krótkimi a szerokimi skrzydłami i długim ogonem. Niektóre z nich (np. gadożer zwyczajny, Circaetus gallicus) polują na gady. W sanskrycie zwraca się uwagę na ich ciemnoniebieskie ubarwienie (sthūlanīla,  nīlapiccha – terminy nie występują w MBh). łacina: Accipitrinae sokół – podrodzina ptaków sokołowatych. Wąskie długie skrzydła, krótki, zakończony hakiem dziób z „sokolim zębem” – wyrostkiem na dolnej części. Wyrostek ten pozwala im uśmiercać ofiary chwytem za kark. W Indiach powszechnie występuje sokół wędrowny (Falco peregrinus) łacina: Falconinae orzeł (garuḍa) – zwyczajowe określenie kilku gatunków ptaków z rodziny jastrzębiowatych. Charakteryzują się masywną sylwetką, skrzydła z rozłożonymi jak palce piórami, masywny dziób, pióra na dolnej części nogi („spodnie”). W Indiach występują: orzeł stepowy (Aquila nipalensis), orzeł sawannowy (Aquila rapax), orzeł cesarski (Aquila heliaca), orzeł przedni (Aquila chrysaetos), orzeł południowy (Aquila fasciata). Czasem zalicza się do nich również gadożery (Circaetus), ptaki żywiące się wężami, z których w Indiach występuje gadożer zwyczajny (Circaetus gallicus). To ten ptak mógł się stać inspiracją do opowieści o odwiecznej wrogości między wężami i orłami, czy określeń takich jak „zabójca węży” (pannagasūdana, 1.14.22). W MBh jest to przede wszystkim określenie na syna Winaty, pierwszego z orłów i wierzchowca Wisznu. łacina: Aquila; Circaetus gallicus inne nazwy: garuḍa liczba wzmianek: 82 rybołów (kurara) – jedyny gatunek z rodziny rybołowów. Potrafi nurkować i przez chwilę utrzymywać się na powierzchni wody. W MBh wymienia się je z ptakami wodnymi (1.143.16). Nazywane są „zjadaczami ryb” (matsyanāśana – termin nie występuje w MBh) oraz „krzyczącymi” (utkrośa). łacina: Pandion haliaetus inne nazwy: kurara, utkrośa (1) liczba wzmianek: 8
tarakṣu	hiena pręgowana – występuje na otwartych przestrzeniach (północna Afryka, Bliski Wschód, Indie), gdzie dostępna jest woda. Długość ciała do 115 cm, waga do 34 kg. Umaszczenie od jasnoszaro-żółtego do buro-szarego, na bokach ciała ciemne pręgi. Żywi się padliną i resztkami pozostawionymi przez inne zwierzęta. Określenia przydawane hienie (nie występują w MBh) to: „żywiąca się zwierzętami” (mṛgāda, mṛgājīva) „odrażająca/brzydka” (bheruṇḍa, ghoradarśana). W MBh wymieniana wśród zwierząt groźnych (3.146.48), żyjących w lesie (vanaukas), oraz na listach pośród antybogów, węży i rakszasów (1.219.1). Pojawia się w metaforze licznych wojowników otaczających oponenta (3.22910). łacina: Hyaena hyaena inne nazwy: daṃṣṭrin (3*) liczba wzmianek: 9
tittiri	frankolin indyjski (kuropatwa) – ptak z rodziny kurowatych charakterystyczny dla subkontynentu indyjskiego. Długość ciała do 35 cm, masa ok. 270 g. Zamieszkuje tereny trawiaste i zarośla, często w pobliżu upraw. Bardzo wcześnie udomowiony w północnych Indiach. Od jej nazwy powstała szkoła Jadźurwedy (taittirīya) i teksty z nią związane (np. Taittirīyopaniṣad). W MBh występuje najczęściej na określenie ubarwienia koni. Inny termin określający kuropatwę kṛkara występuje w MBh jako nazwa bębna (7.38.30). Krewnym frankolina jest sławny indyjski przedstawiciel kurowatych – góropatwa azjatycka (cakora). łacina: Francolinus pondicerianus inne nazwy: tittirika (1), kṛkara (1*) liczba wzmianek: 10
ulūka	sowa – rząd ptaków drapieżnych polujących nocą, posiadają zdolność widzenia stereoskopowego i doskonały słuch. Charakterystycznymi dla Indii gatunkami sów są: puchacz indyjski (Bubo bengalensis) czy żyjąca w lasach tropikalnych puchówka indyjska (Phodilus badius). Sowy uważane są w tradycji indyjskiej za zaprzysiężonych wrogów wron, co wyrażają ich określenia: „wróg wron”, „zjadacz wron” (kākāri, nakhāśin – nieobecna w MBh). Do wrogości obu gatunków ptaków nawiązuje wizja, która zainspirowała Aśwatthamanę do nocnej rzezi dokonanej w obozie Pandawów (10.1.34-42). W nocy w gałęziach banianu widzi on jak potężna sowa zabija uśpione wrony, rozrywając ich ciała na kawałki. Inne nazwy sowy wskazują na jej nocny tryb życia: „mroczna” (tāmasa), „żerująca w nocy” (niśācara), „ślepa w dzień” (divāndha). Kilka z określeń ma charakter dźwiękonaśladowczy (hikkā, ghūka). łacina: Strigiformes inne nazwy: kauśika (4), niśācara (34*), hikkā (1*), śatamanyu (1*) liczba wzmianek: 73*
ūrṇanābhi	pająk – (dosł. włóknopępki) rząd pajęczaków, posiadają głowotułów i odwłok oraz 6 par odnóży (4 pary krocznych, szczękoczułki z gruczołem jadowym i nogogłaszczki zakończone pazurem). Charakterystyczną cechą pająków są gruczoły przędne wydzielające lepką substancję krzepnącą w zetknięciu z powietrzem (nić przędna). W MBh pojawia się w metaforach beznadziejnej sytuacji –  pochwycenie muchy (maśaka) przez pająka (7.99.3). Jednak najważniejszą metaforą z nim związaną jest porównanie Boga stwarzającego światy do pająka wysnuwającego włókna nici (12.187.48; 12.12.47; 12.241.2). Tradycja zwraca uwagę na sieć pajęczą (tantu, ūrṇā), nić pajęczą (sūtra) oraz pajęcze jajka (paṭṭa). Termin hālāhala nazywający pająka w MBh oznacza truciznę powstałą z ubijania oceanu mleka. Pająka w sanskrycie określa się terminem ośmionogi (aṣṭāpada), ale w MBh nie występuje w tym znaczeniu. Inne popularne określenia pająka (nie występują w MBh): lūtā, śalaka. łacina: Aranea inne nazwy: hālāhala (3*), aṣṭāpada (1*) liczba wzmianek: 4
uṣṭra	wielbłąd – ssaki z rodziny wielbłądowatych,  hodowane jako wierzchowce, zwierzęta juczne, dla mleka, mięsa, wełny i skóry. W Indiach mogły być znane dwa gatunki. Wielbłąd dwugarbny (baktrian) występuje na stepach Azji, udomowiony 2500 p.n.e. w Baktrii (północny Irak). Od wielbłąda jednogarbnego jest tęższy, nieco mniejszy i ma obfitsze owłosienie. Wykorzystywano go do transportu na Jedwabnym Szlaku. Wielbłąd jednogarbny (dromader) występuje w północnej Afryce i na Bliskim Wschodzie. Dziś na subkontynencie występują głównie dromadery. Baktriany mogły pojawiać się w Gandharze, mającej stały kontakt z Baktrią, do której odbijał Jedwabny Szlak. W MBh najczęściej pojawia się na listach zwierząt udomowionych (go, aśva, khara, mahiṣa, 1.58.28). Służył jako zwierzę wierzchowe (5.141.40; 9.34.16). W metaforyce wykorzystuje się stan podniecenia wielbłąda docierającego do zbiornika z wodą przy opisach niecierpliwości (6.22.13). Opowieści o wielbłądzie pojawiają się w MBh 12.113 i 171. łacina: Camelus inne nazwy: dhūmra (3*) liczba wzmianek: 43
vānara	małpa – ssaki naczelne, w Indiach najczęściej spotykane są dwa gatunki: makaki królewskie (Macaca mulatta) oraz szare langury (Semnopithecus entellus). MBh (1.60.62) wprowadza podział na trzy rodzaje małp: hari, vānara, golāṅgūla. Termin hari (czerwono-brązowy) może odnosić się do makaków. Czarnopyskie, długoogoniaste langury nazwane są golāṅgūla. Ostatnie z określeń (vānara) może być traktowane jako nazwa mitycznych człekokształtnych istot, które pomagały Ramie w jego podboju Lanki. Małpy raz klasyfikowane są jako potomkowie Pulastji wraz z mitycznymi istotami (rākṣasa, kiṃnara, yakṣa, 1.60.7), innym razem umieszczane są wśród zwierząt dzikich (6.5.13). Ich matką ma być córka Nieprawości (Adharma) i Mocogniewnej (Krodhavaśā) – Hari (Harī, 1.60.62). Małpy często występują wraz z niedźwiedziami (ṛkṣa). Określa się je „zwierzętami drzewnymi” (śākhāmṛga) oraz „skaczącymi” (plavaga), choć ostatni termin może określać również żabę. łacina: Simiiformes inne nazwy: kapi (53), śākhāmṛga (8), golāṅgūla (5), hari (229*), plavaga (10*) liczba wzmianek:  119
varāha	dzik/świnia – przodkiem świni domowej (Sus domestica) jest dzik euroazjatycki (Sus scrofa) zamieszkujący prawie cały obszar Euroazji. W Indiach występuje odmiana dzika indyjskiego (Sus scrofa cristatus). Charakteryzuje się on niezwykle długą grzywą biegnącą wzdłuż grzbietu i spiczastym pyskiem. Zwierzę to koegzystowało z człowiekiem już 13 000 p.n.e., udomowione jakieś 7000 p.n.e. Hodowane dla mięsa, skóry i szczeciny. Indyjskie udomowione świnie mają dużo więcej wspólnego z dzikami niż ich europejscy krewni. Świnia i bawół zostały podarowane Karttikeji przez rakszasów (13.86.21). Wisznu pojawia się jako świnia lub nosorożec (ekaśṛṅga), by wydobyć Ziemię z wodnych odmętów (12.330.27). Bardowie znają ją jako jedzącą nieczystości (purīṣa), co wykorzystywane jest w metaforze człowieka lubującego się w plotkach (1.69.9). Zauważają również jej upodobanie do taplania się w błocie (11.23.8). Pojawia się w opisie cykli reinkarnacyjnych – w jej ciele świadomość ma pozostawać przez pięć lat (13.112.44). Dzik widnieje jako godło na sztandarze Dźajadrathy (7.42.3). W MBh częściej występuje ze zwierzętami dzikimi niż udomowionymi. łacina: Suidae inne nazwy: sūkara (8), kākola (5), gṛṣṭi (5*) liczba wzmianek: 64
vṛka	wilk – drapieżny ssak z rodziny psowatych. Na terenie Indii występują dwa gatunki: wilk himalajski (Canis himalayensis) i wywodzący się od niego wilk indyjski (Canis indica). W terminologii sanskryckiej jego imię łączone jest z problemami, jakich przysparza pasterzom: „zjadacz owiec” (avibhuj), „pożeracz cieląt” (vatsādana), „niszczyciel bydła” (gonāśana), „ludożerca” (janāśana). Bardowie nazywają go też „chciwym zwierzęciem” (īhāmṛga). Najpopularniejsza w MBh nazwa wilka – vṛka – ma źródło indoeuropejskie (pol. wilk; ros. volk; niem. Wolf) i niosła znaczenie rozdzierania. Jednak sanskrycki czasownik vṛk znaczy raczej zabierać, a terminem vṛka określa się też złodzieja. Jedno z popularnych imion Bhimy brzmi Vṛkodara (Wilczybrzuch), co wskazuje na utożsamianie tego zwierzęcia z łakomstwem. Wilk w stadzie bydła jest metaforą bohatera otoczonego słabymi wrogami (6.60.27). Słabszy przeciwnik zabijający silniejszego porównywany jest do wilka zabijającego lwa (6.16.18). Beznadziejność czyjejś sytuacji porównywana jest do łani (pṛṣatī) otoczonej wilkami (7.1.26). łacina: Canis indica / Canis lupus pallipes  lub Canis himalayensis inne nazwy: īhāmṛga (3), koka (2*) liczba wzmianek: 42
vṛścika	skorpion – rząd pajęczaków. W Indiach występują m.in.: indyjski skorpion czerwony (Hottentotta tamulus), czarny skorpion bengalski (Heterometrus bengalensis), wielki skorpion leśny (Heterometrus swammerdami), skorpion gruboogonowy (Androctonus). Posiadają cztery pary odnóży kroczących, nogogłaszczki zakończone szczypcami i segmentowany odwłok z kolcem jadowym. Nazywane również (terminy niewystępujące w MBh): āli, druṇa, droṇa,  pucchakaṇṭaka („mający żądło w ogonie”). W MBh pojawia się termin ali („posiadający żądło”), który wskazuje na skorpiona, ale z kontekstu wynika, że  oznacza on  pszczołę. W MBh zwraca się uwagę na jego truciznę (viṣa 8.27.83). W indyjskiej tradycji astronomicznej pojawia się jako jeden ze znaków zodiaku (Skorpion). łacina: Scorpiones inne nazwy: kālaka (2*), ali (1*) liczba wzmianek: 2
vyāghra	tygrys bengalski – podgatunek tygrysa azjatyckiego z rodziny kotowatych. Ubarwienie pomarańczowo-brązowe z czarnymi pręgami. Długość ciała do 290 cm, masa do 230 kg. Czwarte pod względem częstości występowania zwierzę w MBh. Vyāghra (termin pochodzi od słowa „węszyć”) jest częstym określeniem człowieka dzielnego (puruṣavyāghra, naravyāghra, manujavyāghra), a śārdūla dodaje się do rodu lub tytułu królewskiego (rājaśārdūla, nṛpaśārdūla, kuruśārdūla, bhṛguṣārdūla). Protoplastką tygrysów i innych kotowatych w MBh jest córka Adharmy i Krodhawaśi Tygrysica (Śārdūlī).  Pojawia się w metaforach niepokonanego wojownika mierzącego się ze słabym przeciwnikiem (zwierzyna płowa). Tygrys może występować pod nazwą dvīpin (dosł. mający wyspy / cętkowany), ale określenie to bardziej pasuje do  lamparta. łacina: Panthera tigris tigris inne nazwy: śārdūla (333), dvīpin (29*) liczba wzmianek: 710