Struktura ziemi

Siedem pierścieni lądów

Tradycja puraniczna porządkuje ziemski świat w strukturę, którą przedstawiamy zgodnie z opisem Bhagawatapurany. Strukturę tę odnajdujemy w najpóźniejszej warstwie MBh, choć nie jest ona systematycznie przedstawiona. Ląd Dźambu (Jambū) otacza ocean słonej wody, który otaczają pierścienie lądów, poczynając od Plakszy. Szerokość każdego kolejnego lądu jest dwa razy większa od poprzedniego i tyle samo mierzy ocean go otaczający:

Lądy (dvīpa)	Oceany (samudra)	szerokość w jodźanach	promień w jodźanach
Jambū		100	50
	Lavaṇoda (słona woda)	100	150
Plakṣa (figowiec plaksza)		200	350
	Ikṣurasodaka (syrop trzcinowy)	200	550
Śālmala / Śalmali (wełniak azjatycki)		400	950
	Suroda (alkohol)	400	1 350
Kuśa (trawa kuśa)		800	2 150
	Ghṛtatoya / Sarpis (klarowane masło)	800	2 950
Krauñca (żuraw)		1 600	4 550
	Kṣīroda (mleko)	1 600	6 150
Śāka (dąb indyjski)		3 200	9 350
	Dadhimaṇḍodaka (jogurt i śmietana)	3 200	12 550
Puṣkara (lotos)		6 400	15 750
	Gharmasāgara (ciepły) / Śuddhodadhi (czysta woda)	6 400	18 950
Loka (varṣa)		15 750	41 100
Lokāloka (varṣa)		83 900	125 000
Aloka (varṣa)		125 000	250 000

Siedem lądów (saptadvipa) – zgodnie z proporcjami przedstawionymi w BhP (zielone kręgi - lądy, białe to oceany).

Ziemska sfera (bhūmaṇḍala) – sięgająca okryw wszechświata (w środku zielone i białe kręgi to saptadwipa z oceanami).

Zgodnie z wersją BhP każdy z lądów podzielony jest siedmioma pasmami górskimi na siedem prowincji, przez które płynie siedem rzek. Mieszkańcy każdego lądu dodatkowo grupują się w cztery stany społeczne.

Wersja ta tylko pozornie zgadza się z MBh, w której koncept siedmiu lądów (saptadvipa) jest jeszcze nieustalony. Autor na początku oznajmia, że istnieją liczne lądy, spośród których wymieni siedem (6.12.4). Słowa swego jednak nie dotrzymuje. Szczegółowo opisany jest jedynie ląd Dźambu, nazywany częściej Sudarśana (6.6-9). Tekst opisuje również ląd Śaka (6.12) oraz Kuśa i Krauńca (6.13). Do dwóch innych lądów znajdujemy jedynie krótkie odniesienia (Śālmala / Śālmalika 6.12.3; 6.13.6; Puṣkara 6.13.24-25), a Plaksza nie pojawia się w ogóle. Wersje licznych lądów potwierdzają strofy mówiące o kształcie zająca (6.7.52-53), w których wspomniane są dwa dodatkowe lądy, nieopisane nigdzie indziej (Nāgadvīpa, Kaśyapadvīpa).

Lądy jako wyspy

Pierwsi piewcy MBh wyobrażali sobie lądy na podobieństwo lądu Dźambu – jako połacie ziemi w postaci wielkich wysp (dvīpa) podzielonych górami. Bardowie nie zajmują się wszystkimi siedmioma lądami i nie robią tego w później ustalonej kolejności. Najwięcej miejsca poświęcają lądowi Dźambu, a następnie Śaka, który lokują na północ od pierwszego. Dość zdawkowo przedstawiają jeszcze lądy Kuśa i Krauńća zgodnie z paradygmatem ustalonym dla lądu Dźambu.  

Każdy z wzmiankowanych lądów posiada charakterystyczną cechę, od której jest nazywany:

• w środku lądu Dźambu znajduje się drzewo dźambu lub cały las tych drzew, lokowany na zachód od Meru,
• w środku lądu Śaka rośnie gigantyczne dąb indyjski (śāka),
• ląd Kuśa pokrywają kępy trawy kuśa,
• na lądzie Śalmala rośnie drzewo wełniaka azjatyckiego (śalmali),
• na lądzie Krauńća znajduje się Góra Żurawia (krauñca).

Gdy staramy się przedstawić kolejne lądy, zgodnie z późniejszą puraniczną tradycją jako pierścienie okalające wcześniejsze lądy, napotykamy liczne problemy. Na przykład nie wiadomo w jaki sposób podzielić je górami – po okręgu, czy jak sugeruje teks z południa ku północy:

Dwa warianty podziału lądów-pierścieni górami na przykładzie Śaka i Kuśa wg opisów MBh 6.12-13.

Nie sposób też umieścić w środku takiego pierścienia centralnej góry lub drzewa. W przypadku lądu Śaka autorzy wymieniają 7 pasm górskich i 7 dzielnic, co może sugerować możliwość podziału lądu po okręgu. Jednak już w przypadku lądów Kuśa i Krauńća (Kuśa, Krauñca) trzymają się wersji 6 pasm górskich i 7 dzielnic, co przypomina pierwsze przedstawienie lądu Dźambu (pasma górskie Maljawat i Gandhamadana oraz lądy koło nich dodane są dopiero w kolejnych opisach). Takiego podziału nie sposób dokonać na lądzie w kształcie pierścienia.

Zwierciadło Księżyca

Ląd Sudarśana w najstarszej warstwie tekstowej nie był wyobrażany jako równe koło. MBh 6.6.15-16 informuje, że jest on odbity w tarczy księżyca „jak twarz człowieka w zwierciadle”. Plamy na księżycu układają się w wyobraźni wieszczów w postać zająca oraz kształt liścia drzewa aśwattha. Zając ma swoje trwałe miejsce w sanskryckiej nomenklaturze Księżyca, który nazywany jest „mający znak zająca” (śaśāṅka). Kształt zająca widziany w plamach Księżyca może być wyobrażany na kilka sposobów:

Bogini Księżyca Chang’e z zającem ubijającym zioła, dynastia Tang (618-906) (źródło: wikimedia).

Mit o zającu na Księżycu obecny jest również w literaturze chińskiej. Pierwszy raz wspomina o nim Pieśń z Chu (Chuci) pochodząca z epoki Walczących Królestw (koniec epoki w 221 w. p.n.e.). Jest tam powiedziane, że na Księżycu znajduje się zając, ubijający zioła dla nieśmiertelnych.

Można zauważyć podobny związek Księżyca z sokiem roślin i nieśmiertelnością w obu kulturach. Sanskrycki termin soma (soma) określający Księżyc, znaczy „sok”. Postwedyjska tradycja utożsamia go z nektarem nieśmiertelności (amṛta), wypijanym przez bogów i przodków. Historię znalezienia się zająca na Księżycu relacjonuje popularna buddyjska przypowieść z dźatak (opowieść 316), opowiadająca o heroicznym poświęceniu się zająca dla gości i wyniesieniu go na Księżyc przez Śakrę.

Zgodnie z MBh (6.6.16) obok zająca na Księżycu znajduje się również aśwattha (Ficus religiosa). Autor nie precyzuje czy chodzi o liść czy całe drzewo, ale możemy wnioskować, że bardowie pozostawiali na tarczy księżyca sporo wolnego miejsca na inny obraz poza zającem. Niestety nie mamy wyobrażeń zająca na wczesnych reliefach, ale sądząc po postaciach innych zwierząt, mógł być wyobrażany z profilu, raczej w ruchy i dość naturalistycznie.

Fragment reliefu z Sanchi (źródło: wikimedia).

Fragment reliefu z Bharhut (źródło: wikimedia).

Zatem do opisu MBh najbardziej pasuje wyobrażenie małego zająca widzianego w górnych plamach Księżyca (przedstawione powyżej jako pierwsze). Bardowie widzą w Księżycu lustro, w którym odbija się ląd Sudarśana. Trzymając się tej interpretacji, by otrzymać mapę Ziemi, powinniśmy obraz Księżyca przekształcić w lustrzane odbicie, co czynimy na poniższym obrazku. MBh 6.7.52-53 dostarcza uzupełniających informacji o zającu na Księżycu:

• cały ląd Dźambu mieści się w kształcie zająca,
• dwie strony zająca to dzielnice północna i południowa,
• pięć dzielnic mieści się w jego ciele aż do szyi,
• uszy zająca to dwa inne lądy: Wężowy (Nāgadvīpa) i Żółwiowy (Kaśyapadvīpa),
• góra Malaja, identyfikowana jako pasmo na lądzie Śaka lub południowa część zachodnich Ghatów, jest widoczna w kształcie zająca i ma barwę miedzi.

Niestety autorzy nie rozwijają tego archaicznego obrazu. Choć Dhrytarasztra domaga się, by przedstawić również opis aśwatthy (6.7.1), Sandźaja nie wraca już do tematu. Możemy się tylko domyślać, że w kształcie drzewa wyobrażone były pozostałe lądy. Oto możliwe wyobrażanie lądów w kształcie plam na Księżycu:

Wyobrażanie lądów w kształcie plam na Księżycu na podstawie MBh 6.6.15-16 oraz 6.7.52-53