Flora w rzeźbie

Sanći, I w., brama wschodnia. Od lewej: mango, palma winna, dźoba, banjan, aśoka (źródło: wikimedia).

Kultura harappańska

Nie tylko bardowie byli zainteresowani światem roślin. Zajmował on również rzeźbiarzy subkontynentu. Już w kulturze harappańskiej mamy przykłady wykorzystania motywów roślinnych we wzornictwie i na pieczęciach. Najczęściej spotyka się drzewo aśwatha (odnaleziono również intencjonalny odcisk liścia tego drzewa zachowany w glinie). Mamy nawet pieczęcie świadczące o kulcie drzew. Na jednej z najbardziej znanych widzimy postać pojawiające się w rozwidlonych gałęziach drzewa aśwatha. Z przodu klęczy postać (kapłan) oddająca jej cześć, która przed sobą ma dary wotywne, a za sobą byka, być może przyprowadzonego w celu ofiarnym. Oto najciekawsze pieczęcie z wizerunkami drzew:

Pieczęć z Mohenjo Daro, 2100-1750 p.n.e., 3-4 cm, Muzeum Narodowe w Karachi (źródło: Huntington i Huntington 1985:22–23). postać ukazująca się w rozwidlonych gałęziach drzewa aśwatha, przed nią klęczy czciciel z przedmiotami kultu, za nim byk być może ofiarny, siedem postaci kobiecych uczestniczących w adoracji.

Pieczęć z Mohenjo Daro, 2100-1750 p.n.e., odnaleziona w 1920 przez Wheeler’a, Muzeum Narodowe w Delhi (źródło: harappa.com). herb z dwoma głowami jednorożców, z połączonych szyj wyrastają gałęzie zakończone liśćmi aśwathy,

Pieczęć z Mohenjo Daro, 2100-1750 p.n.e., 2-4 cm, Muzeum Narodowe w Delhi (źródło: Huntington i Huntington 1985:22–23). hybryda kobiety i byka (nogi, ogon, rogi) walcząca z tygrysem, obok drzewo z rodzaju akacji – śami lub khadira, tygrys ma rogi również w kształcie gałązek tego drzewa.

Pieczęć z Mohenjo Daro, 2100-1750 p.n.e., Muzeum Narodowe w Delhi (źródło: harappa.com). postać siedząca na drzewie identyfikowanym jako nim (miodla indyjska Azadirachta indica), śami lub khadira postać zdaje się rozmawiać z tygrysem stojącym pod drzewem, ten motyw pojawia się w kilku wariantach na pieczęciach i płytkach.

Terakotowa tablicznka, znaleziona 1995 r. Harappa, 2100-1750 p.n.e. (źródło: harappa.com). niezidentyfikowane drzewo, może cedr himalajski (devadāru), wyrasta z niewysokiej platformy mogącej świadczyć o kultowym charakterze.

Rzeźba od Mauriów do Kuszanów

Jakszini (yakṣiṇī)

Rzeźba indyjska, począwszy od okresu Mauriów często umieszczana jest w scenerii roślinnej. Najbardziej znanym, powtarzającym się motywem jest kobieta z drzewem. Nazywana jest ona jakszini (yakṣiṇī) i interpretowana jako duch opiekuńczy lasów (vṛkṣadevatā), jednak źródło i charakter motywu nie są jasne. Kobieta swą prawą ręką trzyma się gałęzi drzewa, a lewą nogę zaplata o jego pień bądź dotyka pnia stopą. Motyw ten nazywany jest „zginająca gałąź drzewa śala” (śālabhañjikā) lub też „pragnienie ciężarnej kobiety” (dohada – ciąża, pragnienie; od: daurhṛda). Oba terminy korespondują do opowieści o narodzinach Buddy, w której ów motyw może mieć swe źródło lub na odwrót został on zaadoptowany z ludowej sztuki przez buddyjskich artystów. Otóż matka Oświeconego (Māyādevī), nie zdążyła z połogiem do domu i odbył się on w plenerze. W jego trakcie kobieta trzymała się gałęzi drzewa śala.

Artyści nie są wierni relacji o drzewie śala. Zarówno Majadewi jak i jakszinie rzadko trzymają się gałęzi tego, trudnego do oddania w wizerunku, drzewa. Najczęściej jakszinie stoją pod drzewem aśoka lub mango, natomiast matka Buddy przedstawiana jest pod trudnym do identyfikacji drzewem o  sporych liściach. Postaci kobiece są wdzięcznie wygięte, do czego może również odnosić się termin bhandźika (bhañj – zginać, łamać), częściej interpretowany jako nachylanie gałęzi. Taka postawa zostanie później przydana zalotnemu Krysznie by podkreślić jego erotyczny wdzięk (tribhaṇgin – trójzgięty). Motyw ma wyraźnie erotyczny charakter i wiązany jest z rytuałami płodności – kontakt kobiety z drzewem ma zapewnić jej zajście w ciążę. Rozwinięciem tego motywu w tradycji hinduskiej jest Sita tęskniąca za Ramą w lesie Aśoka.

Jakszini pod drzewem aśoka. Bharhut, brama południowa, kolumna narożna, piaskowiec, II p.n.e, muzeum w Kalkucie (źródło: Malla 2000:Pl. 16).	Jakszini pod drzewem kesara. Bharhut, brama południowa, kolumna narożna, piaskowiec, II p.n.e, muzeum w Kalkucie (źródło: wikimedia).	Jakszi z Bhuteśwar trzymająca klatkę. Bhuteśwar, okolice Mathury, II w, muzeum w Kalkucie (źródło: wikimedia).	Jakszi z Pompejów. Kość słoniowa, odnaleziona w ruinach zniszczonych przez Wezuwiusza w 79 r., 25 cm., muzeum Neapolu (Gabinetto Segreto) (źródło: wikimedia).
Jakszini pod drzewem mango. Sanchi, wschodnia brama, I p.n.e. (źródło: wikimedia).	Kobiety pod drzewem aśoka Mathura, 50 p.n.e., relief na kolumnie (źródło: wikimedia).	Jakszini pod krzakiem hibiskusu. Czasy dynastii Śunga, II p.n.e., Guimet Museum, Paryż (źródło: wikimedia).	Kobieta (prawdopodobnie Sita) pod tzw. fałszywym aśokiem, terakota, V w. Bhind, Madhya Pradesh (źródło: Gupta 2013: Pl.23).

Siedem drzew oświecenia (bodhi)

Najstarsza tradycja palijska wymienia siedmiu Buddów, którzy osiągnęli wyzwolenie (saptatathāgata). Sześciu z nich są to poprzednicy Gautamy, a ostatnim jest sam historyczny Budda. Każdemu z nich przypisane jest drzewo, pod którym osiągnął on oświecenie:

1. Vipaśin (pal. Vipassī) – aśoka
2. Sikhin (pal. Sikhī) – puṇḍarīka (mango)
3. Viśvabhū (pal. Vessabhū) – śāla
4. Krakucchanda (pal. Kakusandha) – śirīṣa
5. Kanakamuni (pal. Koṇāgamana) – udumbara
6. Kāśyapa (pal. Kasyapa) – nyagrodha
7. Śākyamuni (pal. Gautama) – aśvattha

Tradycja rzeźbiarska podążała za tą konwencją. Za przykład nich posłużą nam reliefy na stutach w Bharhut i w Sanći. Na ogrodzeniu stupy w Bharhut (II p.n.e.) przedstawiane są wizerunki wiernych wielbiących drzewa na postumentach. Dzięki inskrypcją (pismow kharoszthi) oraz kształtom drzew możemy je identyfikować i przypisać kolejnym Buddom:

aśoka – drzewo pod którym wyzwolenie osiągnął Wipaśin. Na drzewie charakterystyczne grona kwiatów aśoki. Bharhut (II p.n.e.), (źródło: Malla 2000: Pl. 12).	śāla – drzewo pod którym wyzwolenie osiągnął Wiśwabhu. Na drzewie kwiatowe wiechcie mogące przypominać drobne kwiaty śali. Bharhut (II p.n.e.), (źródło: Malla 2000: Pl. 7).		śirīṣa – drzewo pod którym wyzwolenie osiągnął Krakuććhanda, czczone przez króla węży (nāga) Erapatę. Liście drzewa kształtu pierzastego oraz charakterystyczne „włochate” kwiaty. Bharhut (II p.n.e.), (źródło: Malla 2000: Pl. 13).
udumbara – drzewo pod którym wyzwolenie osiągnął Kanakamuni. Bharhut (II p.n.e.), (źródło: wikimedia).		aśvattha – drzewo pod którym wyzwolenie osiągnął Śakjamuni, przedstawione na świątynią wzniesioną w jego miejscu oświecenia. Bharhut (II p.n.e.), (źródło: wikimedia).

Stupy i drzewa reprezentujące siedmiu Buddów. Na panelu znajdują się trzy stupy i cztery drzewa. Drzewa reprezentują czterech ostatnich Buddów począwszy od Kakusandhy.Sanchi, południowa brama, górny panel, donator król Sātakarṇi (prawdopodobnie Satakarni II 50-25 p.n.e. z dynastii Śatawahanów) (źródło: wikimedia).
śirīṣa	udumbara	nyagrodha	aśvattha

Buddą, który ma się narodzić w przyszłości jest Maitreja (Maitreya), a oświecenia, zgodnie z tradycją palijską, dostąpi pod drzewem kesara (nāgapuṣpa, nāgakesara). Drzewo to jest charakterystyczne dla Cejlonu, gdzie powstawała palijska tradycja therawady. Rozpoznawalny kształt kwiatów i liści kasary odnajdujemy na rzeźbach buddyjskicm w tym również w Sanći.

Drzewa w życiu Buddy

W znaczących momentach historii księcia Siddharthy pojawiają się pewne gatunki drzew, co uwieczniane jest na reliefach. Warto wspomnieć tu o czterech drzewach związanych z przełomowymi momentami w narracji o jego życiu. Narodzinom księcia towarzyszy drzewo śala, pierwszej medytacji dźambu, oświeceniu aśwatha, a cudowi w Śrawasti mango.

Gandhara, II-III w. Freer Galery of Art (źródło: wikimedia). Podczas narodzin matka przyszłego Buddy (Māyādevī) trzymała się gałęzi drzewa śala. Na reliefach jednak drzewo nie przypomina śala. Na preznengowanym po prawej stronie znajduje się pipal, po lewej bananowiec, a Majadewi stoi pod niezidentyfikowany drzewem o dużych liściach.

Gandhara, III w., Sabri Bablol, muzeum Peshawar (źródło: Khan i Lone 2004:83). Gandhara, III w., 23 cm, Norton Simon Museum (źródło: nortonsimon.org). Pierwszy raz książę pogrążył się w medytacji pod drzewem dźambu. Wówczas, choć słońce wędrowało po nieboskłonie, drzewo nieustannie ocieniało bodhisattwę. Na reliefach często bywa ukwiecone i nie posiada charakterystycznych cech drzewa dźambu.

Okres Kuszanów, II-III w., Gandhara, Freer Galery of Art (źródło: wikimedia). Wyzwolenia Siddhartha dostąpił pod drzewem aśwatha, tu też zaatakowała go armia Mary.

Cud w Śrawasti, I p.n.e., północna brama, Sanći (źródło: wikimedia). W Śrawasti Budda dokonał cudu. Zasadził z pestki drzewo mango, które natychmiast wyrosło i wydało owoce. Cud ten często przedstawiany jest na reliefach.

Poza drzewami obecnymi w teologii artyści buddyjscy uwielbiają umieszczać scenerię reliefów na tle natury, parków i lasów. W przedstawieniach widać głęboki namysł nad wyglądem roślin, chęć uwypuklenia ich cech charakterystycznych, ze szczególnym uwzględnieniem kwiatów i owoców. Artyści ukuli kanon przedstawiania natury, tak by rośliny były łatwo rozpoznawalne. Kanon ten, co oczywiste, zachowywany jest w obrębie jednego kompleksu architektonicznego, ale pewne jego wzorce powtarzają się w różnych kompleksach i wpływają zdają się mieć charakter panindyjski.    

Rzeźba z motywami hinduistycznymi

Śiwa

Rzeźba z motywami hinduistycznymi rozwija się znacznie później w stosunku do literatury i nieco później od rzeźby buddyjskiej. Oba typy rzeźby posługują się podobną konwencją i bazują na podobnych wyobrażeniach mitologicznych. Bogowie wiązani są z drzewami, które ich identyfikują lub zastępują ich jako obiekty kultu. Śiwa wiązany jest z banjanem, pod którym najczęściej medytuje, to pod tym drzewem w Aśwatthamanę wchodzi ów bóg umożliwiając rzeź uśpionego obozu Pandawów. Na panelu z okolic Mathury znajduje się realistycznie przedstawienie lingamu Śiwy umieszczonego na postumencie i pod drzewem, które można identyfikować jako banjan.

Nierozłącznie z kultem Śiwy wiąże się drzewo rudraksza (Elaeocarpus ganitrus), którego nazwa pochodzi od nasion zwanych „oczami Rudry” (rudrākṣa). Są one używane do wykonywania naszyjników, różańców jak i używane w kulcie jako reprezentacje samego bóstwa. Popularność tej praktyki musi sięgać wieków przed naszą erą, skoro korale rudrasza nosi Jaksza z Pitalkhora. Trzecim drzewem związanym z Śiwą jest bel (bilva). Owoce i liście tego drzewa wykorzystywane są w kulcie Śiwy.

Śiwalinga czczony przez gandharwów pod banianem, Mathura (Bhuteśwara), czerwony piaskowiec, 100 p.n.e., muzeum w Mathurze (źródło: wikimedia).

Jaksza noszący korale rudraksza, 50 p.n.e., terakota, Pitalkhora, Maharashtra Muzeum Narodowe w Delhi (replika), (źródło: Gupta 2013: Pl.11).

Wisznu

Wisznu identyfikowany jest z drzewem aśwatha, które ma być jego najpiękniejszą ziemską reprezentacją. W BhG (10.26) Kryszna mówi o sobie, że pośród drzew jest tym właśnie drzewem. Wisznu łączy się wyobrażenie kosmicznego człowieka, z którego pępka wyrasta lotos, na którym rodzi się stwórca świata Brahman. Późniejsza tradycja dostarcza wyobrażenia śpiącego na wężowym łożu boga, z jedną łodygą lotosu zakończoną jednym kwiatem. Jednak na medalionie z Bharhut odnajdujemy ciekawe wyobrażenie człowieka, z którego pępka wyrastają dwie łodygi lotosu o licznych kwiatach. Mogło być to wcześniejsze wyobrażenia inspirowane hinduistycznymi opowieściami o śpiącym Wisznu. Trzecią rośliną związaną z kultem Wisznu-Kryszny jest tulasi (tulasī), czyli bazylia azjatycka (Ocimum tenuiflorum). Choć nie pojawia się ona w MBh, to jej kult może być dość wczesny. Wyobrażenia krzewu przypominającego tulasi odnajdujemy na reliefach w Sanći. Drzewko można rozpoznać po drobnych listkach i charakterystycznych gronowych kwiatach.

Bharhut, II p.n.e., medalion z ogrodzenia stupy. Łodygi lotosu wychodzą z pępka człowieka Muzeum w Kalkucie (źródło: Malla 2000:Pl. 3).

Sanći, I w., wschodnia brama, południowa kolumna, cud chodzenia po wodzie. Krzak prawdopodobnie tulasi (źródło: wikimedia).

Lakszmi

Lotos bardziej niż z Wisznu wiązany jest z boginią fortuny Lakszmi. Z nią również tradycja łączy owoc bel, później jednoznacznie kojarzony z kultem Śiwy. Najstarszy hymn opiewający Lakszmi (Śrīsūkta), a pochodzący z apokryficznych tekstów Rygwedy (khilāni), opisuje boginię jako siedzącą na lotosie (padme sthitā), wychwalaną rykami słoni (hastinādaprabodhinī), a jej drzewem ma być władca lasu  bilwa (vanaspatis tava vṛkṣo’ tha bilvaḥ). Postać Lakszmi była popularna w ikonografii buddyjskiej. Jej wyobrażenia znajdujemy zarówno w Bharhut jak i w Sanći.

Bharhut, II p.n.e., medalion z Lakszmi na kwiatach lotosu (żródło: wikimedia).

Sanći, I p.n.e., stupa nr 3, brama południowa, Gadźa Lakszmi (źródło: wikimedia).

Drzewo pragnień (kalpavṛkṣa)

Popularnym motywem we wczesnej rzeźbie subkontynentu jest pnącze lub drzewo spełniające pragnienie (kalpalatā / kalpavṛkṣa). Podobnie jak krowa spełniająca pragnienia (kāmadhenu) miało mieć ono zdolność spełniania każdego pragnienia osób, które doń się zbliżały. Jest ono jednym z drzew raju Indry (Nandana), ale też może pojawiać się na ziemi. Pnącze występuje jako motyw rzeźbiarski na  wydłużonych elementach architektonicznych (belkowania, kolumny), natomiast drzewa pojawiają się na reliefach przedstawiających opowieści, szczególnie sceny z rajskiego ogrodu Indry, gdzie pary zabawiają się igraszkami, a utensyliów upiększających scenerię dostarczają im drzewa. Szaty, biżuteria, ozdoby, girlandy wyłaniają się bezpośrednio z drzew, ale częściej z wnętrza kwiatów. Jako wzór kwiatów spełniających pragnienia pojawia się najczęściej hibiskus, ale mogo to być również inne kwiaty typu dzwonkowego.

Bharhut, II p.n.e., belkowanie obrodzenia. Pnącze powstałe z paszczy słona i dostarcza szat i ornamentów Muzeum w Kalkucie (źródło: Malla 2000:Pl. 5-6).

Sanći, I w., południowa brama, lewa strona (źródło: wikimedia).		Sanći, I w., zachodnia brama, raj Indry (źródło: wikimedia).

Lasy w MBh

Większość akcji MBh odbywa się w lesie. Wedyjskie bóstwo lasów (vanaspati, np. RV 10.146) i przypuszczalna jego żeńska partnerka – bogini ziół (oṣadhi, np. Yajur IV.2.6) już straciły na znaczeniu, ale lasy cały czas są istotną scenerią eposu. Mogą to być pozbawione ludzkich siedzib dzikie puszcze (mahāvana) albo też lasy usiane pustelniami ascetów praktykujących wyrzeczenia (tapovana). Inne lasy przypominają ogrody – wypielęgnowane, obsadzone drzewami owocowymi i ozdobnymi (udyāna). Należą one do władców lub też bogów jak Kubera czy Indra. W ogrody i piękne gaje obfitują również miejsca pielgrzymkowe, jak te odwiedzane przez Ramę podczas jego podróży wzdłuż Saraswati (9.29-53). Tereny leśnie nazywane są również dźangala (jāṅgala), od którego to słowa za pośrednictwem angielskiego pochodzi termin „dżungla”. Tak np. zwie się kraina Kurów (kurujāṅgala), co może świadczyć o dużym zalesieniu rejonu.

Lasy mają swoje nazwy np. rejon, w którym powstała Indraprastha nazywany był lasem Khandawa (Khāṇḍava). Dopiero po jego spaleniu Pandawowie mogą wznieść tu swą bajeczną siedzibę (1.215-225). W czasie wygnania podróż pięciu braci odbywa się po lasach, od których nazw pochodzą tytuły odpowiednich sekcji: Las Dwaita (dvaitavana 3.24-34), Kamjaka (kāmyakavana 3.37). Lasy Dekanu, w których odbywała się akcja Ramajany, MBh nazywa Dandaką (daṇḍakāraṇya). Przez nie podróżuje Sahadewa podczas swoich południowych podbojów (2.28).

Późniejsza tradycja hinduistyczna identyfikuje drzewa z listami bogów i bogiń. Dziewięciu aspektom bogini Durgi (navadurgā) przypisane jest dziewięć odpowiednich roślin (navapatrikā). Gdy rozwinęła się astrolatria każda z planek otrzymała swoje drzewo . Z tego przyporządkowania najbardziej znany jest związek Słońca z krzewem arki (zaświadczony już w MBh 1.3.51-57) oraz kwiatem lotosu. Księżyc, któremu przypisuje się drzewo palaśa, w literaturze epickiej częściej kojarzony jest z liliami (kumuda), które mają otwierać się przy dotyku jego promieni. Purany rozszerzają tę identyfikację podając listy bogów i drzew, które z nich powstają lub są z nimi powiązane.