Ofiarnik, oficjanci i plac ofiarny

Ofiarnik i oficjanci

Osoba, dla której spełniana jest ofiara, to ofiarnik (yajamāna), a przy ofierze obowiązkowo musi towarzyszyć mu żona. Ofiarnik zamawia ofiarę, pokrywa jej koszty, wynagradza kapłanów, czerpie korzyści w postaci zasługi, którą ona przynosi, ale również może cierpieć skutki błędów w jej procedurze.

W odróżnieniu od ceremonii domowych, które są przeprowadzane przez pana domu, przy wszystkich ceremoniach śrauta niezbędny jest kapłan lub przy większych kilku kapłanów. Kapłanem mającym ciągły kontakt z rodem jest kapłan rodowy (purohita), który jest wymagany przy ceremoniach królewskich. Był on odpowiedzialny za ofiary przeprowadzane w rodzinie i sprawował nad nimi pieczę zatrudniając innych kapłanów. Pozostali oficjanci często prowadzili wędrowny tryb życia, wynajmując się do posług rytualnych. Przy większych ofiarach posługiwało 4 kapłanów (ṛtvij), z których każdy miał trzech pomocników (w sumie 16 kapłanów):

oficjant	funkcja	pomocnicy
hotṛ (przywoływacz)	związany z Rygwedą zapraszanie bogów na ofiarę, wlewanie obiat (funkcja przejęta przez adhwarju), recytacja modlitw	maitrāvaruṇa / upavaktṛ / praśāstṛ   acchāvāka grāvastut
adhvaryu   („będący na drogach”, wlewacz)	związany z Jadźurwedą (Yajur) czynności manualne takie jak: mierzenie ziemi, konstrukcja ołtarza, rozpalenie ognia, przygotowanie ofiar, wlewanie obiat, recytacja formuł najczęściej w prozie	prati-prasthātṛ neṣṭṛ unnetṛ
udgātṛ (kantor)	związany z Samawedą (Sāma) melodyjne śpiewanie hymnów	prastotṛ pratihartṛ subrahmaṇya
brahman   (dyrygent)	związany z Atharwawedą (Atharva) kapłan nadzorujący, zapobiega błędom w procedurze, niweluje ich skutki	brāhmaṇācchaṇsin agnīdh potṛ

• Opis funkcji kapłanów i ich listy: (Keith 2007:289-299).

Poza szesnastoma kapłanami w ofierze uczestniczy jako siedemnasty kapłan sadasya, którego rolą jest przyglądanie się ofierze i poprawianie ewentualnych błędów.

Ogień

Do ofiar domowych wystarczy rozpalić ogień domowy (gṛhya /smārta / aupāsana), ale przy ofiarach śrauta rozpala się minimum trzy ognie (tretā / śrauta):

gārhapatya	ogień domowy, na którym przygotowywane są ofiary okrągłe palenisko w zachodniej części pawilonu ogniowego (agniśālā)
āhavanīya	ogień niosący ofiary dla bogów kwadratowe palenisko we wschodniej części pawilonu ogniowego (agniśālā)
dakṣiṇa / anvāhāryapacana	ogień na którym przygotowywane są dary z ryżu dla kapłanów podczas ofiar nowiu i pełni (anvāhārya) w nim składa się obiaty dla przodków, duchów i warzy strawę dla gości półkoliste palenisko w południowej części pawilonu ogniowego (agniśālā)

Zwykły ogień, na którym warzy się strawę, to: laukika / pacama.  Ogień służący do ogrzewania pomieszczenia, którego rozpalenie uważane było za przywilej stanu rycerskiego, to sabhya. Płonie on w sali do gier na wschód od ognia āhavanīya. Podczas ofiar, w których rozpościera się wielki plac ofiarny (mahavedi), poza wymienionymi ogniami rozpala się dodatkowo wiele innych (dhiṣṇya), którymi opiekują się poszczególni kapłani.

Odpowiednio do tego, ile ogni utrzymywała głowa domu, nazywana była sześcioogniowym, pięcioogniowym lub czteroogniowym (ṣaḍagni, pañcāgni, caturagni itd.). Osoba nieutrzymująca ognia stawała się upadłą (patita) lub wyzbytym kasty wędrowcem (vrātya).

Plac ofiarny

Miejsce, na którym rozpościerano plac ofiarny, przechodziło w sferę sacrum. Organizacja tej przestrzeni podlegała ścisłym regułom zarówno pod względem struktury, jak i kształtu. Głównym punktem placu jest ołtarz ofiarny (vedi), na którym w palenisku (sthaṇḍila) płonie ogień niosący dary dla bogów. Ołtarz umieszczony jest w pawilonie ofiarnym (agniśālā), który w przypadku mniejszych ofiar jest całą przestrzenią ofiarną. Jednak w przypadku większych stanowi część szerszej struktury nazywanej Wielkim Ołtarzem (mahāvedi). Zatem poczynając od najmniejszej jednostki na plac ofiarny składało się: palenisko, ołtarz ofiarny, pawilon ofiarny i Wielki Ołtarz.

Palenisko (sthaṇḍila / agniśālā)

Palenisko, w którym roznieca się ogień, mogło mieć różne kształty i rozmiary. Jednak główne, w którym składane były ofiary dla bogów miało kształt kwadratu. Był to płaski, nieco podwyższony plac wykonany z ziemi lub piasku. Mógł otaczać go wał piasku lub murek z cegieł. Współcześnie wygładza się go krowieńcem wymieszanym z gliną. Według tekstu bok paleniska powinien mieć 32 (Vaikhānasasmārtasūtra), 21 (Baudhāyanagṛhyaparibhāṣā 1.5.3) lub 18 palców (aṅgula).

W środku paleniska rysuje się linie (rekha) w liczbie od czterech (Śāṅkhāyanagṛhyasūtra 1.7.6-7) do sześciu (Āśvalāyanagṛhyasūtra 1.3). Czyni się to przy pomocy noża ofiarnego (sphya), rozpoczynając od długiej linii biegnącej przez środek paleniska, ciągnąc ją z północy ku południowi[2].

Trzy rodzaje stosowanych do dziś kształtów paleniska: płaskie wywyższenie, trzystopniowy mur, jednostopniowy mur.

Rozmieszczenie przedmiotów i siedzisk podczas ofiary z klarowanego masła (ājyahoma) (wg Āśvalāyanagṛhyasūtra 14, na podstawie: Kane 1974:209): A siedzenie ofiarnika B siedzenie brahmana C wyściółka z trawy (barhis), na niej drewno ofiarne (idhma) D ājyapātra, praṇayanapātra E sruva, prokṣaṇapātra 1-6 kolejność rysowania linii Sthaṇḍila – ułożenie linii (wg Baudhāyana-gṛhya-saṃgraha-pariśiṣṭa 1.52-58 na podstawie: Kane 1974:210): linia Ognia (agni) 21 aṅgula; linia Ziemi (pṛthivi) 12 aṅgula; linia Somy (soma) 12 aṅgula; linia Pradźapatiego (Prajāpati) linia Indry (Indra) Odległość między liniami 6 aṅgula

• Malowanie linii opisane w (Pandurang Vaman Kane 1974:207–10).

Ołtarz ofiarny (vedi)

To miejsce, na którym zasiada ogień i przybywający na ofiarę bogowie. Ołtarz ofiarny uważany jest za środek (dosłownie pępek: nābhi) świata (pṛcchāmi tvā paramantaṃ pṛthivyāḥ, pṛcchāmi tvad bhuvanasya nābhim. vedimāhuḥ paramantaḥ pṛthivyāḥ. Taittirīya-saṃhitā 7.4.10, cytowana w: Arya i Griffith 2002:14). Jest to podwyższenie przy palenisku z ogniem ahawanija umieszczane we wschodniej części pawilonu ofiarnego. Podczas ofiary nowiu i pełni ma kształt kobiecego torsu – węższy u góry wcięty w talii i szerszy u dołu, lub też rozciągniętej zwierzęcej skóry. Ołtarz pokrywany jest trawą kuśa nazywaną ściółką (barhis). Na ołtarzu umieszczane są sprzęty ofiarne takie jak kamienie do wyciskania somy oraz dary ofiarne (iḍā).

W przypadku konstruowania Wielkiego Ołtarza (mahāvedi) ołtarz ofiarny w nim wznoszony nazywany jest ołtarzem głównym (uttaravedi). Może on wówczas przybierać rozmaite kształty, poczynając od jastrzębia (śyena), a ogień ahawanija płonie bezpośrednio na nim. Budowa tego typu ołtarzy zalecana była podczas ofiar somy, jednak dyskusyjną kwestią pozostaje, czy było to powszechną praktyką. Keith (Keith 2007:354) doszukuje się w tym irańskich wpływów kultu ognia. Główny ołtarz składał się z pięciu warstw cegieł, z których pierwsza miała 1950 cegieł, a wszystkie razem 10 800. W najniższej warstwie umieszczana była złota figura mężczyzny symbolizującego zapewne samego boga ognia. Cegły miały kilka kształtów, dzięki czemu można było formować z nich dowolnie ołtarz układając jego strukturę jak z puzzli.

Teksty wymieniają różne kształty głównego ołtarza (Taittirīya-saṃhitā 5.4.11 (kāmya-citti-prakaraṇa), cytowana w: Arya i Griffith 2002:25), takie jak kształt żółwia czy orła. Wybór wzoru uzależniony był od pragnienia zanoszonego przed bogów:

• łaknący trzód (paśukāma) powinien wznieść ołtarz odpowiedni do swego pragnienia (chandaścita),
• pragnący niebios (suvargakāma) powinien wznieść ołtarz w kształcie jastrzębia (śyenacita),
• pragnący wywyższenia w zaświatach (śīrṣaṇvān amuṣminnloke) powinien wznieść ołtarz w kształcie czapli (kaṅkacita),
• pragnący ustanowienia „czterech bruzd” (catuḥsītaṃ pratiṣṭhā) powinien wznieść ołtarz w kształcie ptaka aladźa (alajacita),
• mający wrogów (bhrātṛvyavant) powinien wznieść ołtarz w kształcie trójkąta (praugacita),
• pragnący zniszczenia wrogów powinien wznieść ołtarz z trójkątami po dwóch stronach (ubhayataḥ prauga).

Typy cegieł i sposób formowania z nich głównego ołtarza w kształcie jastrzębia i żółwia.

Mānavaśulba radzi sporządzenie ołtarza jastrzębia w czworokątnym kształcie (caturasraśyena). Wówczas jego rozplanowanie wygląda następująco:

Źródło: Patrick A. George (a = aṅgula)

Pawilon ofiarny (agniśālā / maṇḍapa / vimita)

Prostokątny pawilon ofiarny podczas ofiary z somy nazywany był również prāgvaṃśa / prācīnavaṃśa („hol wznoszony przed vedi”, „mający słupy na wschód”). Posiadał on 4 lub 5 wejść (w głównych kierunkach oraz na północnym wschodzie). Rozciągał się ze wschodu na zachód na 16 prakrama, a szeroki był na 12. Na południe od niego wznoszono chatę do gotowania postnego jadła (vrata), a na zachodzie chatę dla małżonki ofiarnika (patnīśālā).

Rysunek przygotowany na podstawie ilustracji w: (P. V. Kane 1974:1132); (Arya i Griffith 2002: xvii), (Tachikawa i in. 2001:39).

Agniśālā paleniska ofiarne (zaznaczone na szaro): 1a gārhapatyāgni 1b āhavanīyāgni 1c dakṣiṇāgni 1d sabhyāgni 1e āvasathya (domowy) Główne pozycje oficjantów i ofiarnika: 2a adhvaryu 2b agnīdh 2c hotṛ 2d brahman 2e yajamāna – ofiarnik 2f yajamānī / patnī – żona ofiarnika Pozostałe: 3 vedi – ołtarz ofiarny 4 praṇīta – woda do rytuałów 5 ucchiṣṭhakhara – miejsce na resztki ofiarne 6 patnīśālā – pomieszczenie dla małżonki ofiarnika 7 udvāsanīyakhara 8 utkara 9 pravṛñjanīyakhara

Wielki Ołtarz (mahāvedi)

Wielki Ołtarz to duży plac ofiarny rozciągający się na wschód od pawilonu ofiarnego, oddalony od niego  o 3 lub 6 prakrama. By go skonstruować, wbijano w odpowiednich odległościach pale (śaṅku) i sznurem wytyczano jego kształt długi na 36 prakrama (szeroki po wschodniej stronie na 24, a po zachodniej na 30 prakrama). Po odprawieniu niezbędnych rytów budowano we wschodniej jego części główny ołtarz (uttaravedi). Na północnym wschodzie od Wielkiego Ołtarza kopano dół nazywany cātvāla, a na zachód od niego dół utkara. Pomiędzy nimi prowadziła główna droga do Wielkiego Ołtarza. W północnej części Wielkiego Ołtarza, częściowo wychodząc poza jego obręb, stawiano pawilon (maṇḍapa) dla kapłana rozpalającego ogień, nazywany āgnīdhra. Po przeciwnej stronie stawiano podobny pawilon do zmywania naczyń ofiarnych (mārjālīya). Pośrodku stał pawilon nazwany „zbiornikiem obiat” (havirdhāna), przeznaczony na wozy, na których przywieziono somę. Po zachodniej stronie wznosił się pawilon z podwyższeniem dla oficjantów (sadas). Pokrywano go piaskiem i konstruowano w nim dodatkowe paleniska (dhiṣṇya). Podczas ofiary z somy, wymienia się osiem palenisk konstruowanych w pawilonach āgnīdhra i mārjālīya oraz w sadasie dla poszczególnych kapłanów. Ogień rozpalany był też w namiocie rzeźnika (śāmitṛ). Pal ofiarny (yūpa), do którego przywiązywano zwierzęta ofiarne, znajdował się we wschodniej części Wielkiego Ołtarza, połowicznie wychodząc poza jego krawędź.

Rysunek przygotowany na podstawie ilustracji w: (P. V. Kane 1974:1132),  (Arya i Griffith 2002: xvii), (Tachikawa i in. 2001:39).

Mahāvedi uttaravedi – główny ołtarz z paleniskiem āhavanīya havirdhānamaṇḍapa – pawilon na wozy z somą sadas – pawilon z podwyższeniem dla oficjantów āgnīdhra – pawilon dla oficjanta rozpalającego ogień mārjālīya – pawilon do zmywania naczyń ofiarnych yupa – pal ofiarny cātvāla – dół utkara – dół śāmitra – miejsce krojenia ofiar zwierzęcych gohasthāna – miejsce „ukryte”, na nieczystości (?) havirdhāna – dwa wozy z somą uparava – cztery doły na sok z somy audumbarī – pal z drewna fikusa groniastego (udumbara) miejsce prastotara (prastotṛ) miejsce udgatara (udgātṛ) miejsce pratihartara (pratihartṛ) B1 siedzenie brahmana w sadasie B2 siedzenie brahmana w czasie ofiary ze zwierzęcia Y1 siedzenie ofiarnika w sadasie Y2 siedzenie ofiarnika w czasie ofiary ze zwierząt Dhiṣṇya – dodatkowe paleniska D1 acchāvākadhiṣṇya D2 neṣṭṛdhiṣṇya D3 potṛdhiṣṇya D4 brāhmaṇācchaṃsindhiṣṇya D5 hotṛdhiṣṇya D6 maitrāvaruṇadhiṣṇya D7 āgnīdhradhiṣṇya D8 mārjālīyadhiṣṇya