Dhanus – łuk

Informacje wstępne

Łuk jest jedną z najstarszych broni miotających. Kościane i kamienne groty sprzed 60-70 tys. lat odnaleziono w jaskini Sibudu. Najstarsze malunki naskalne przedstawiające walkę z wykorzystaniem łuku pochodzą z mezolitu, a zostały odkryte w jaskiniach na Półwyspie Iberyjskim. Prosty łuk (w Azji często wykonywany z bambusa) szybko został zastąpiony łukiem refleksyjnym (kompozytowym). Pojawienie się luku kompozytowego w Mezopotamii i Egipcie to już IV tysiąclecie p.n.e., ale jego upowszechnienie przypada na początek II tysiąclecia, w Mezopotamii na czasy panowania Sargona I.

Warstwy łuku kompozytowego (najpopularniejszy przykład) (źródło: wikimedia)

Łęczysko łuku kompozytowego składało się z warstw: rogu, drewna i ścięgien sprasowanych razem. Techniki ich łączenia i układ warstw różniły się od siebie (ilustracje: Zutterman, 2003, s. 160). Róg jako materiał kurczliwy wygina łęczysko na zewnątrz, nadając mu charakterystyczne zaokrąglony kształt nawet w stanie rozprzężonym. Dzięki takiej budowie łuk posiadał dużą sprężystość i siłę rażenia przy małym rozmiarze. Jego zasięg sięgał nawet do 700 m.

 

Ze względu na dużą sztywność i zgięcie ramion na zewnątrz samo nałożenie cięciwy w łuku kompozytowym wymagało dużej siły i odpowiedniej techniki. Stąd w indyjskiej literaturze epickiej opisywane są konkursy łucznicze zaczynające się od nałożenia cięciwy i napięcia łuku, co już wielu kandydatom przysparza problemu.

Istnieją różne techniki ułożenia palców na cięciwie podczas jej naciągania. Można je podzielić na 6 typów:

Techniki chwytu cięciwy na podstawie (Zutterman, 2003, s. 161).

Chwyt klasyczny (1 i 2) nie nadaje się do napinania łuku kompozytowego, który potrzebuje znacznie większej siły naciągu niż daje uchwyt opuszka kciuka i palca wskazującego. Napięcie łuku kompozytowego wymaga uchwytu haczykowego. Można go uzyskać używając palców wskazującego i środkowego (chwyt angielski), dokładając  palec serdeczny (chwyt śródziemnomorski) lub wykorzystując do tego kciuk (chwyt wschodni 1 i 2).

Warto tu zwrócić uwagę, że chwyt śródziemnomorski czy klasyczny 2 na reliefie mogą być łatwo pomylone z chwytem wschodnim 2 – szczególnie gdy dłoń ukazana jest od zewnątrz. Dlatego identyfikacje i wyliczenia ilości użycia różnych technik przedstawione przez Zuttermana mogą budzić wątpliwości.

Zakiery z czasów mogolskich (XVII w.) (źródło: wikimedia).

Prawdopodobnie w Azji Środkowej, wśród ludów koczowniczych dosiadających koni, wykształciła się technika napinania łuku za pomocą kciuka (wschodnia 1 i 2). Pociąga ona za sobą konsekwencje w postaci konieczności używania zakieru (aṅgulitrāṇa), czyli osłony ochronnej na kciuk, często w postaci pierścienia. Zakier był powszechnie stosowany w Mongolii, Persji, Turcji i Indiach. Dzięki niemu staw i opuszek kciuka były chronione przed przeciążeniami i otarciami podczas napinania łuku.

Technika naciągania cięciwy kciukiem daje dużą stabilność i możliwość utrzymania strzały nawet przy wstrząsach podczas jazdy konnej. Podczas gdy kciuk naciąga cięciwę, palec serdeczny stabilizuje strzałę. Strzała, najczęściej umieszczona po prawej stronie łęczyska, może być dodatkowo przytrzymana kciukiem lewej ręki na majdanie. Takie jej ułożenie sprawia, że nawet w przypadku ześlizgnięcia się z majdanu nie robi krzywdy łucznikowi. Sprawny łucznik mógł wystrzelić nawet 20 strzał na minutę.

Zutterman przedstawia analizę typologii  wyglądu i wielkości łuków stosowanych na Bliskim Wschodzie. Uwzględnia łuki proste i refleksyjne. Analizę podsumowuje w poglądowej tabeli:

Typologia bliskowschodnich łuków (Iran, Asyria, Uratu, Achemenidzi – Persowie, Elemici, Scytowie/Medowie 1300-400p.n.e.), źródło: (Zutterman, 2003, s. 165).

Historia

Późny okres harappański (1900-1300 p.n.e.)
Broń i narzędzia z Muzeum w Mohendżo Daro (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018). W kulturze harappańskiej odnajdujemy groty strzał wykonane z kamienia, kości i metalu
Kultura skarbów miedzianych (Copper Hoard culture) (1500-1100 p.n.e.) Kultura szarej ceramiki malowanej (Painted Grey Ware Culture) (1100-600 p.n.e.)
Narzędzia i broń ze skarbów wyrobów miedzianych z Doabu  (wg B.B. Lal) opublikowane na: archaeologyonline.net. Ostrza i groty do strzał z kości, rogu i kości słoniowej z Czirand w dystrykcie Saran, w Biharze, źródło (Allchin & Allchin, 1973 fot. 55). W kulturze skarbów miedzianych zmienia się kształt grotów. Są one masywniejsze i pojawiają się groty harpunowe. W kulturze szarej ceramiki malowanej obok grotów metalowych cały czas stosowano groty z kości, kości słoniowej i rogów.
Reliefy neoasyryjskie (883-631 p.n.e.)
Łucznicy asyryjscy (źródło: Dezso, 2012, ilustracje uzupełniające). Łucznicy stanowią potężną siłę armii neoasyryjskiej. Ostrzał mogły prowadzić całe oddziały łuczników. Używali oni łuku refleksyjnego o zasięgu do 650 m a śmiercionośnego nawet do 250 m. Strzały trzcinowe posiadały żelazny (rzadziej spiżowy) grot. Lotki wykonywano z piór orlich lub sępich. Kołczan mieści do 50 strzał. Do ochrony przed strzałami używano tarcz, również podczas prowadzenia ostrzału. Kołczany umieszczano na plecach lub na boku rydwanu. Dodatkowo w kołczanie mógł znajdować się topór, a nawet chowano do niego cały łuk. Strzała była umieszczana po lewej lub po prawej stronie łęczyska. Na zachowanych reliefach częściej pojawia się ona po lewej stronie .
* Aszurbanipal podczas polowania (źródło: wikimedia). * Oblężenie miasta, czasy Tiglath-Pilesera III (744-727 p.n.e.), pałac w Kalhu (Nimrud) (źródło: wikimedia). Ramzes II atakujący Nubijczyków, XIII w. p.n.e., świątynia Beit El-Wali (źródło: wikimedia) Asyryjczycy przedstawieni na reliefach stosują kilka technik naciągania cięciwy. Zutterman wylicza, że przede wszystkim widać technikę klasyczną 1. Technika śródziemnomorska pojawia się jedynie na reliefach z czasów Aszurnasirpala II. Stosunkowo często widać również technikę angielską, którą łatwo zidentyfikować na przedstawieniach wnętrza dłoni, jak na reliefie z czasów Tiglath-Pilesera III. Przy czym w tym przypadku zwraca uwagę brak zachowania anatomii ludzkiego ciała. Obecność uchwytu klasycznego 1 podczas napinania łuku refleksyjnego budzi zastrzeżenia badaczy. Skłaniają się oni do opinii, że jest to wcześniejsza tradycja ikonograficzna, która nie miała potwierdzenia w faktycznym uchwycie, który zmienił się wraz z upowszechnieniem łuku kompozytowego. Warto zauważyć, że częsty układ dłoni z zagiętym palcem wskazującym interpretowany jako technika klasyczna może być równie dobrze techniką wschodnią. Niewidoczny kciuk naciąga cięciwę, a zagięty palec wskazujący tworzy wraz z nim pętlę. Pozostałe trzy palce zostają wyprostowane.
Reliefy Achemenidów (559-330 p.n.e.)
Dariusz I na w rydwanie na polowaniu, odcisk pieczęci, podpis w staroperskim, elemickim i babilońskim, British Museum (źródło: wikimedia). Persepolis, scena procesyjna (fragment) (źródło: wikimedia). Łucznicy stanowili piechotę, łuku używała kawaleria, ale przede wszystkim jest on podstawową bronią rydwanników. Ciężko znaleźć relief wojującego rydwannika z inną bronią niż łuk. Łuki były noszone na ramieniu, w kołczanie lub w przeznaczonych do tego pokrowcach jak widać to na scenie procesyjnej z Persepolis.
Rzeźba i artefakty od Mauriów do Kuszanów (320 p.n.e.-267 n.e.)
Groty strzał i dzid, Sirkap, II p.n.e.-II n.e. Muzeum Taksili (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018). Masywne, metalowe groty z metalowym trzpieniem do zamieszczania w promieniu, groty płaskie, o kilku krawędziach, przekroju okrągłym i trójkątnym – oto artefakty znajdowane w Taksili.
Bhārhut, Madhya Pradesh, okres Śungów (100-80 p.n.e), Asadrisa dżataki (Cunningham, 1963) (źródło: wikimedia). Nauka łucznictwa przez księcia Siddharthę, muzeum Lahore, III w. (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018). Praktyka strzelania z łuku uwieczniona jest na niektórych dżatakach np. nauka łucznictwa księcia Siddharty, jelenia dźataka (mṛga-jātaka), dźataka wielkiej małpy (mahā-kapi-jātaka). Na zdjęciach obok nauka łucznictwa księcia Siddharthy.
Sanchi, brama południowa, wojna o relikwie Buddy w Kushinagarze (50-0 p.n.e.) (źródło: wikimedia) Atak Mary, muzeum Lahore, II-III w. (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018). Na scenie wojny o relikwie z Sanchi łucznicy są zarówno atakującym,i jak i broniącymi się z murów miasta. Niektórzy chronią się za kopistami z tarczami. Drobiazgowe ukazanie łuku spotykamy na  wyobrażeniach ataku armii Mary. Obok: jeden z żołnierzy z przewieszonym przez tułów łukiem refleksyjnym. Jest to łuk zakwalifikowany przez Zuttermana (2003, s. 165)  jako scytyjski.

Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego

Nomenklatura: części łuku, strzała, kołczan.

W Indiach łucznictwo było uważane za sztukę walki par excellence. Stąd termin określający sztukę militarną to dhanurveda (wiedza o łuku). MBh określa łuk trzema terminami: dhanus wzmiankowany aż 1007, cāpa (wspomniany 239 razy) i kārmuka (220 razy). Ostatni termin sugeruje, że przy jego produkcji używano drewna kṛmuka (może bambus?).

Kauṭilya (Arthaśāstra 2.18.8-11) zajmuje się łukiem i strzałami. Tekst oznajmia:

„Łuki (dhanus) to: tāla (wykonany z palmiry), cāpa, drewniany (dārava), z rogu (śārṅga), kārmuka, kodaṇḍa i drūṇa (skorpion?).

Cięciwy (jyā) wykonane są z: mūrvā (Sansevieria roxburghiana), arka (Calotropis gigantea), śana (?), gavedhu (?), veṇu (bambus) i ścięgien (snāyu).

Zaś strzały (iṣu) to: veṇu (bambusowa), śara (Saccharum munja), śalākā (drzazga, kiełek?), daṇḍāsana (?), nārācāś (żelazna).

Ich groty (mukha) służą: cięciu, rozdzielaniu, uderzaniu. Wykonane są z metalu, kości lub drewna.”

Z łukiem wiąże się kołczan, który w MBh nazywany jest (w nawiasie ilość wzmianek w tekście):

tūṇa (20), tūṇīra (20) upāsaṅga (17), śarāvāpa (7), tūṇī (1). Przy okazji sposobienia rydwanu Karny autor zauważa, że mieści się w nim szesnaście kołczanów (7.2.24).

Strzały

Strzały składają się z pierzyska (puṅkha) i grotu (tejana). Termin puṅkha wspomniana jest w MBh 181. Na to, że jest to pierzysko (lotka), wskazuje znaczenie terminu (jastrząb, sokół). Jednak może on oznaczać również osadę strzały (część, która ma kontakt z cięciwą), wówczas mówi się, że wykonany jest ze złota (rukma, hema, svarṇa, suvarṇa, kāñcana). Pierzysko nie tylko było z piór ptaków drapieżnych, może być również z piór czapli (kaṅka-pattrin). Tejana występuje w tekście 25 razy i oznacza grot. Zazwyczaj występuje z prefiksem „su”, a na jego kształt i materiał wskazuje wiele specyficznych nazw strzał.

W MBh nie pojawia się oddzielny termin na określenie promienia strzały, ale o materiale z jakiego jest wykonany wnioskujemy z popularnych określeń strzały. Najbardziej cenione są strzały żelazne (nārāca), które występuje również w wariancie częściowo żelaznym (ardhanārāca). Jednak termin ten prawdopodobnie odnosił się do grotu jako synonim strzały o żelaznym grocie (ayomukha). Większość popularnych określeń strzały (śara, bāṇa, sāyaka) wskazuje, że były one wykonane z łodyg trzcin i twardych traw.

strzały – określenia synonimiczne
nazwa sanskrycka	liczba wzmianek w MBh	tłumaczenie terminu
śara	2810	łodyga (Saccharum munja)
bāṇa	961	trzcina
sāyaka	344	trawa (Saccharum sara), miecz, pocisk
iṣu	261
nataparvan	190	„o prostym drzewcu”, często z prewerbium saṃ-
āśuga	71	„szybkobieżna”, słońce, wiatr
khaga	59	„wędrująca w przestworzu”, ptak, słońce
ajihmaga	55	„prosto lecąca”
vihaga	27	„wędrujące w przestworzu”, ptak, słońce, planety

W powyższej tabeli znalazły się synonimiczne określenia strzały, jednak poza nimi istnieją liczne specyficzne określenia. Pośród nich najczęściej pojawia się strzała „niedźwiedzia” (bhalla), która wykorzystywana jest do ścinania drzewców czy obcinania członków ciała. Część określeń strzał wskazuje na kształty grotów:

• półksiężycowa (ardhacandra),
• uszata (karṇin),
• zęby cielca (vatsa-danta),
• pąk lotosu (nālīka),
• złożone dłonie (añjalika).

Na przeznaczenie strzały wskazują dość niezrozumiałe terminy jak: rydwanowa (ratheṣu) czy rozdzierająca (vipāṭha). Tę ostatnią Nīlakaṇṭha w swym komentarzu określa jako „szeroką o grocie jak kwiat (?) waiśaki” (viśālo vaiśākī-mukha-vat). Cenione były strzały o ostrych jak brzytwa krawędziach (kṣura, kṣurapra). Większość grotów była wykonanych z żelaza (nārāca), ale zdarzają się też groty kamienne (śilīmukha), choć komentatorzy ten ostatni termin rozumieją jako „ostrzone na kamieniu”.

Termin viśikha określający strzałę przysparza nieco problemów interpretacyjnych. Może on wskazywać na tępą strzałę pozbawioną grotu (śikhā – ostry pik) albo na pozbawioną pierzyska (śikhā – kępa włosów). Jednak powszechność użycia tego terminu jako określenie strzały w ogólności może wskazywać, że autorom chodzi o materiał z jakiego została ona wykonana (śikhā – trawa pozbawiona wiechcia). Problemu interpretacyjnego dostarcza też termin nataparvan. Najczęściej tłumaczony jest on jako „prosto łączona”, „gładka”. Jednak etymologicznie termin nata znaczy „zgięty”, „skłoniony”, a parvan „człon”, „łączenie”, „sekcja”. Zatem mielibyśmy strzałę o „zgiętych członach”, co ni jak nie pasuje do wizerunku bełtu.

Warto jeszcze zwrócić uwagę na terminy określające lot strzał. Musi być on szybki (āśuga – „bystro lecąca”), odbywać się po niebie (khaga  – „wędrująca w przestworzu”) i po prostym torze (ajihmaga – „prosto lecąca”). Na szybkość strzały wskazuje też termin pṛṣata określający cętkowaną antylopę, chyba że autorom chodziłoby o jakieś specyficzne barwienie tego typu strzał.

strzały – podkategorie
nazwa sanskrycka	liczba wzmianek w MBh	tłumaczenie terminu
bhalla	240	„niedźwiedzia”
nārāca	212	żelazna
viśikha	110	„bezwiechciowa”, tępa; gatunek trawy
kṣura	86	„brzytwowa”
kṣurapra	62	„brzytwowa”, nóż
pṛṣatka	47	cętkowana (szybka jak antylopa)
ardhacandra	36	półksiężycowa
śilīmukha	32	o kamiennym grocie, ostrzona na kamieniu
karṇin	23	„uszata”
vatsa-danta	21	zęby cielca
nālīka	19	pąk lotosu
vipāṭha	12	rozdzierająca
añjalika	7	złożone dłonie; strzała Ardźuny
ratheṣu	5	„rydwanowi”
ayomukha	5	o żelaznym grocie
kiṅkiṇīka kiṅkiṇīsāyaka	3 1	z dzwoneczkami
ardhanārāca	2	półżelazna