Tekst źródłowy strony Dhvaja – proporzec z godłem

== Informacje wstępne ==
Niezwykle istotnym elementem wyposażenia rydwanu w MBh jest proporzec rozumiany jako znak bojowo-rozpoznawczy. Jest on wzmiankowany setki razy pod różnymi nazwami. W popkulturze funkcjonuje jako flaga, jednak dzięki reliefom indyjskim i artefaktom innych starożytnych kultur możemy wnioskować, że były to raczej proporce z rzeźbionym lub odlewanym godłem umieszczonym na głowni. Mógł on być wyposażony w chorągiew, ale nie była ona esencjonalną jego częścią.


Proporzec przypisany jest w MBh konkretnemu bohaterowi (np. Ardźuna ma proporzec z małpą, Karna z popręgiem, a Kryszna z ptakiem), ale przez porównanie z armią egipską czy asyryjską, możemy się domyślać, że wokół niego gromadziła się cała jednostka. Dlatego jego ścięcie, tak często wzmiankowane w MBh, było poważnym nadszarpnięciem nie tylko dumy wojownika, ale wpływało na morale całego hufca. Potwierdzeniem tego może być fakt, że terminem stosowanym na określenie rydwanu w MBh jest ''dhvajin'' (posiadacz proporca – pojawia się w tekście 17 razy). Może on również oznaczać wszystko co nosi na sobie herb lub posiada proporzec. Od niego pochodzi termin ''dhvajinī'' – oznaczający oddział (wspomniany 29 razy) oraz ''dhvajinī-pati'' wskazujący na dowódcę. Wskazuje to dobitnie na gromadzenie się oddziału wojskowego wokół proporca, na zasadzie polskiej chorągwi w znaczeniu jednostki wojskowej.


Podobne proporce stosowane były przez wojska w Mezopotamii, Egipcie, Persji czy Rzymie. Dopiero w późniejszych czasach u Germanów, Celtów, Hunów czy Słowian miejsce rzeźbionego proporca z godłem zajęła chorągiew z tkaniny.

== Historia ==
{| class="wikitable"
! style="text-align: center;"|
=== Egipt i Sumer (3000-2500 p.n.e.) ===
|-
|[[Plik:Paleta Narmera, wysokość 63,5 cm, materiał aleuryt, ok. 3000 p.n.e., ostatnia faza podboju Egiptu, fragment.png|mały|200x200px|Paleta  Narmera, wysokość 63,5 cm, materiał: aleuryt, ok. 3000 p.n.e., ostatnia faza  podboju Egiptu, fragment (źródło: Yadin  1963:122)<ref>Yadin, Y. (1963). ''The art of warfare in Biblical lands: In the light of archaeological study''. McGraw-Hill.</ref>.|alt=]][[Plik:Procesja dygnitarzy z przodującym człowiekiem niosącym sztandar z bykiem, ok. 2500 p.n.e., fragment, płyta bitumiczna inkrustowana tabliczkami z masy perłowej, świ.png|mały|200x200px|Procesja  dygnitarzy z przodującym człowiekiem niosącym sztandar z bykiem, ok. 2500  p.n.e., fragment, płyta bitumiczna inkrustowana tabliczkami z masy perłowej,  świątynia Isztar w Mari, wczesna III dynastia, Muzeum w Luwrze (źródło: Yadin  1963:138)<ref>Yadin, Y. (1963). ''The art of warfare in Biblical lands: In the light of archaeological study''. McGraw-Hill.</ref>.|alt=]][[Plik:Victory stele of Naram Sin 9068.jpg|mały|150x150px|Stela  przedstawiająca zwycięstwo Naram-Sina (ok. 2254-2218 p.n.e.) nad Lulubejami,  Luwr (źródło: [[commons:File:Victory_stele_of_Naram_Sin_9068.jpg|wikimedia]]).]]

* starożytny proporzec składał się z drzewca zakończonego głownią w postaci rozpoznawalnego symbolu 
* symbolem tym mogło być: bóstwo, zwierzę, roślina, symbol geometryczny
* symbol ten stanowił godło rycerza i zgromadzonej wokół niego jednostki
* do drzewca mógł być przytwierdzony płat materiału
* na palecie Narmera widzimy wodza  kroczącego w tryumfalnym orszaku
* za nim służący niosący sandały, przed nim  urzędnik w peruce i skórze pantery oraz procesja ze sztandarami, na których  zwieńczeniu widnieją zwierzęce herby
* panel ze świątyni Isztar w Mari przedstawia procesję dygnitarzy prowadzonych przez człowieka niosącego sztandar zwieńczony bykiem
* jest on zwróconych do wojownika prowadzącego jeńców (tu niewidocznych)
|-
! style="text-align: center;"|
=== Reliefy neoasyryjskie (883-631 p.n.e.) ===
|-
|[[Plik:Asyryjskie proporce, Layard.png|mały|200x200px|Proporce asyryjskie: A – proporzec Isztar, B – proporzec Nergala (źródło: Dezso, 2012, ilustracje uzupełniające)<ref>Dezso, T. (2012). ''Tamas Dezso: The Assyrian Army I/1-2. The Structure of the Neo-Assyrian Army. 1. Infantry 2. Cavalry and Chariotry'' (1st Edition).</ref>.|alt=]][[Plik:Badges of assyrian troops.png|mały|200x200px|Sztandary jednostek asyryjskich, od lewej: Adad, Aszur lub Ninurta, Adad (źródło: [[commons:File:Badges_of_assyrian_troops.png|wikimedia]]).|alt=]]

* na reliefach asyryjskich proporce najczęściej przytwierdzone są na stałe do rydwanów
* znajdują się na nich wyobrażenia bóstw, najczęściej boga burzy i wojny Adada, jego byka lub głównego  bóstwa panteonu – Aszura
* jednostki bojowe armii neoasyryjskiej nosiły nazwy od bóstw na sztandarach
* w porządku marszowym miały one swoją kolejność:
** na  czele kroczył oddział pod proporcem  Nergala i Adada
** po nich maszerowała gwardia królewska pod proporcem Isztar (otoczonej lwami)
** na lewej flance znajdował się proporzec z bóstwem Księżyca  (Sin)
** po prawej Słońca (Szamasz)
* godła mogą wieńczyć również ścianki  rydwanu lub być umieszczone na jarzmach końskich
|-
! style="text-align: center;"|
=== Grecja i Rzym (400 p.n.e.-113 r.) ===
|-
|[[Plik:Ancient Macedonian soldiers, from the tomb of Agios Athanasios, Greece.jpg|mały|281x281px|Uzbrojenie  Macedończyków na obrazie z grobowca Agios Athenasiosa, IV w. p.n.e. (źródło: [[commons:File:Ancient_Macedonian_soldiers,_from_the_tomb_of_Agios_Athanasios,_Greece.jpg|wikimedia]]).|alt=]][[Plik:035 Conrad Cichorius, Die Reliefs der Traianssäule, Tafel XXXV (Ausschnitt 01).jpg|mały|150x150px|Rzymskie  oddziały niosące sztandary, np.: drzewce z dyskami (nie wydać godła na  zwieńczeniu), fragment kolumna Trajana w Rzymie, 113 r. (źródło: [[commons:File:035_Conrad_Cichorius,_Die_Reliefs_der_Traianssäule,_Tafel_XXXV_(Ausschnitt_01).jpg|wikimedia]]).]][[Plik:Young Folks' History of Rome illus064.png|mały|206x206px|Rzymskie  proporce (Yonge  2005)<ref>Yonge, C. M. (Charlotte M. (2005). ''Young Folks’ History of Rome''. <nowiki>http://www.gutenberg.org/ebooks/16667</nowiki>.</ref> (źródło: [[commons:File:Young_Folks'_History_of_Rome_illus064.png|wikimedia]]).|alt=]]

* starożytni Grecy, w tym też sławetna armia hoplitów, umieszczali godła na tarczach, stąd też brak przedstawień proporców noszonych na drzewcach przez wojowników
* Rzymianie na wzór egipski używali drzewcowych sztandarów noszonych w rękach i identyfikujących jednostki wojskowe
* często drzewce  przechodzą w dyski umieszczane jeden na drugim, a na szczycie widnieje godło, np. orzeł lub wilczyca
|-
! style="text-align: center;"|
=== Rzeźba od Mauriów do Kuszanów (320 p.n.e.-267 n.e.) ===
|-
|[[Plik:Sunga horseman Bharhut.jpg|mały|317x317px|Bhārhut, Madhya Pradesh, wschodnia brama (vedikā –  wysokość ok. 3 m), okres Śungów (100-80 p.n.e), czerwonawo-brązowy  piaskowiec, obecnie w Muzeum w Kalkucie (źródło: [[commons:File:Sunga_horseman_Bharhut.jpg|wikimedia]]).|alt=]][[Plik:Sanchi, kolumna bramy wschodniej (50-0 p.n.e.) - słoń.jpg|mały|203x203px|Sanchi, kolumna bramy wschodniej (50-0  p.n.e.) (źródło: [[commons:File:Elephants_Eastern_Gateway_Stupa_1_Sanchi.jpg|wikimedia]])|link=https://wiki.mahabharata.ckc.uw.edu.pl/index.php%3Ftitle=Plik:Sanchi,_kolumna_bramy_wschodniej_(50-0_p.n.e.)_-_s%C5%82o%C5%84.jpg|alt=]][[Plik:013 King Asoka visits Ramagrama (33428090870)aaaaa.jpg|mały|150x150px|Sanchi, brama południowa, król Aśoka  odwiedza Ramagramę, by zabrać relikwie Buddy, fragment (50-0 p.n.e.) (źródło: [[commons:File:013_King_Asoka_visits_Ramagrama_(33428090870).jpg|wikimedia]]).]][[Plik:Temptation of the Buddha with Mara's army fleeingaaaaa.jpg|mały|150x150px|Sanchi, brama zachodnia, kuszenie  Buddy i ucieczka armii Mary (50-0 p.n.e.) (źródło: [[commons:File:Temptation_of_the_Buddha_with_Mara's_army_fleeing.jpg|wikimedia]]).]]

* na najstarszym znanym wyobrażeniu  indyjskiego proporca z ''Bhārhut'' widnieje wojownik na koniu dzierżący drzewce z godłem człowieka-ptaka
* przypuszcza się, że jest to Garuda
* na powszechność kultu Garudy w tym czasie  wskazuje fakt, że również z tego okresu pochodzi najstarsza znana nam kolumna postawiona ku jego czci (113 r. p.n.e)
* zawdzięczamy ją Indo-Grekowi Heliodorowi 
* sztandary na rzeźbach w Sanchi noszone  są przez pieszych i wojowników na słoniach
* na wszystkich reliefach są dość podobne
* są to drzewce, czasem z trójkątną konstrukcją u szczytu, do której  przytwierdzona jest prostokątna płachta materiału
* głownię drzewca wieńczy koło z koroną lub symbolem w kształcie litery „w”
* rydwany ukazane na reliefach nie  posiadają proporców, za to większość z nich posiada montowany na stałe niewielki parasol
|}

== Dodatkowe informacje z subkontynentu indyjskiego ==


Proporzec w MBh składa się z trzech części: drzewca, flagi i godła umieszczanego na szczycie:

[[Plik:Dhvaja.png|bezramki|331x331px]]


Najpopularniejszym określeniem w MBh na proporzec jest termin '''''dhvaja'''''. Pochodzi od pierwiastka ''dhvaj'' – iść, poruszać się i może wskazywać na użycie proporca w czasie procesji i marszów. Termin '''''vijayantī''''' (''vijaya'' – zwycięstwo) podkreśla symboliczny charakter sztandaru jako godła wiodącego ku zwycięstwu.



Nieco odmienne znaczenie niesie termin '''''patākā'''''. Pochodzi on od czasownika ''pat'' – władać lub ''pat'' – latać. W pierwszym przypadku wskazywałby na dominującą rolę nad grupą z nim związaną, w drugim, na przytroczoną do drzewca łopoczącą flagę. ''Patāka'' występuje często w jednej strofie z terminem ''dhvaja'' i częściej oznacza liczne chorągwie lub flagi. Są one w różnych barwach i powiewają na wietrze (''vātoddhūta,'' 7.75.33).


Etymologia terminu '''''ketu''''' jest bardziej złożona. Wskazuje na coś jaśniejącego (światło, lampa, pochodnia), a przez to się wyróżniającego (znak, symbol). Na znaczenie symbolu wskazuje etymologia wywodząca termin od czasownika ''kit'' – rozróżniać. Jako znak jest również utożsamiany z fenomenami astrologicznymi, a szczególnie spadającymi gwiazdami i kometami. Tym ostatnim towarzyszy jasny warkocz, który mógł być identyfikowany ze sztandarem z przytwierdzoną płachtą materiału. Jednak przede wszystkim ''ketu'' to godło i występuje wraz z pozostałymi nazwami na godło: '''''ketana''''', '''''lakṣman'''''. Godło było umieszczone na szczycie proporca (''dhvajāgra'' 7.39.16) i miało postać rzeźby (''pratimā''), najczęściej bóstwa. Wizerunek ten był personifikowany i traktowany niczym bóstwoy np. małpa na proporcu Ardźuny wraz z innymi figurami tam umieszczonymi zagrzewa wojowników do walki (7.64.25). Jak informuje nas MBh (7.25.13) były one wykonane z szlachetnych bądź półszlachetnych kamieni (''maṇi-maya'') i ozdabiane klejnotami (''ratna-citra''). Przed wyruszeniem na pole bitwy polerowano je delikatnym suknem (7.2.25).

=== Proporce bohaterów MBh ===
Każdy z generałów posiada własny rozpoznawczy symbol, który staje się epitetem bohatera, dzięki któremu jest rozpoznawalny i z którym jest identyfikowany. Oto kilka przykładów (pełna lista wraz z wizualizacjami: [[Godła]]):
{| class="wikitable"
! style="text-align: center;"|'''imię  bohatera'''
! style="text-align: center;"|'''godło'''
! style="text-align: center;"|'''tłumaczenie'''
! style="text-align: center;"|'''cytowanie  (przykład)'''
|-
|''Arjuna''
|''kapi''
|małpa
|7.3.30
|-
|''Yudhiṣṭhira''
|''mṛdaṅga''
|bęben dwustronny
|7.131.13
|-
|''Bhīṣma''
|''tāla''
|palmira
|6.100.14
|-
|''Balarāma''
|''tāla''
|palmira
|9.33.2
|-
|''Kṛṣṇa''
|''garuḍa / vaineteya / dvija''
|Garuda / ptak
|7.56.33, 7.57.14
|-
|''Karṇa''
|''hasti-kakṣyā''
|popręg słoniowy
|7.6.9
|-
|''Droṇa''
|''vedī-kṛṣṇājina''
|ołtarz i skóra czarnej antylopy
|7.63.30
|-
|''Bhuriśravas''
|''yūpa''
|słup
|7.24.53
|-
|''Ghaṭotkaca''
|''ratha-cakra''
|koło rydwanu
|7.22.60
|-
|''Duryodhana''
|''nāga''
|wąż lub słoń
|7.25.13
|-
|''Abhimanyu''
|''karṇikāra''
|''Pterospermum  acerifolium''
|7.35.12
|-
|''Jayadratha''
|''vārāha''
|świnia
|7.42.3
|-
|''Bhoja-rāja''
|''kuñjara''
|słoń
|7.47.8
|-
|''Śiva''
|''vṛṣabha''
|byk
|7.57.60
|-
|dzieci ''Draupadī''
|''dharma, māruta, śakra, aśvini''
|Prawo, Wiatr, Indra, Aświnowie
|7.39.16
|}

=== Określenia na proporzec i parasol ===
Terminy '''''yaṣṭi''''' i '''''daṇḍaka''''' wskazują na drzewce. Mogą być one zwieńczone godłem lub parasolem. Czasem dla ujednoznacznienia w tekście użyte jest złożenie ''dhvaja-yaṣṭi'' – drzewce proporca. Były one montowane na stałe do rydwanu, gdyż wojownik mógł się na nich wesprzeć, gdy zasłabł (7.68.14). Jak informuje nas MBh 7.56.33 drzewce sztandaru montowane były do ławy rydwanu (''rathopastha'').


Parasol ('''''chattra''''') zdaje się być symbolem charakterystycznym dla subkontynentu indyjskiego. Jego nazwa pochodzi od kształtu grzyba, który również jest tak nazywany. Liczne umieszczone nad sobą parasole pojawiają się nad buddyjskimi stupami jako symbol szlachetności i czci. Takie samo znaczenie posiadają, gdy są noszone nad głowami szlachetnie urodzonych osób i bogów. Widać je nad jeźdźcami na słoniach, koniach, rydwanach, noszone są w pochodach nad relikwiarzami, a nawet nad pieszymi dostojnikami.


Termin ''daṇḍaka'' (uchwyt parasola, drzewce sztandaru) w MBh występuje często z wyrazem ''bandhura'' (''vandhura''), który prawdopodobnie określa przednią część kosza rydwanu lub zakończenie dyszla. Miedziane mocowanie dyszla do osi rydwanu odkryte w Sinauli wskazuje, że było ono połączone z tulejami służącymi do mocowania drzewców parasola i sztandaru. To wyjaśniałoby współistnienie terminów ''bandhura'' i ''daṇḍaka''.

{| class="wikitable"
! colspan="4" ! style="text-align: center;"|'''proporzec z godłem i parasol''' 
|-
! style="text-align: center;"|'''kategoria'''
! style="text-align: center;"|'''nazwa''' 
'''sanskrycka'''
! style="text-align: center;"|'''liczba''' 
'''wzmianek'''
! style="text-align: center;"|'''tłumaczenie terminu'''
|-
| rowspan="2" |'''proporzec'''
|'''''dhvaja'''''
|589
|
* ''dhvaj'' – poruszać się
* proporzec, sztandar
|-
|'''''vaijayantī'''''
|14*
|
* ''viji'' – zwyciężać
* girlanda (zwycięstwa)
* proporzec, flaga
|-
|'''parasol'''
|'''''chattra'''''
|143
|
* parasol, baldachim
|-
|'''flaga'''
|'''''patākā'''''

'''''patāka'''''
|127

3
|
* ''pat'' – lecieć
* flaga, chorągiew, sztandar 
* może być poruszana przez wiatr (''vātoddhūta'' 7.75.33; ''calant'')
* często w jakimś kolorze
|-
| rowspan="3" |'''godło'''
|'''''ketu'''''
|109*
|
* ''kit'' – rozróżniać
* pochodnia, jasność, kometa
* proporzec, sztandar
* godło
|-
|'''''ketana'''''
|48*
|
* siedziba, dom
* godło, znak
|-
|'''''lakṣman'''''
|21*
|
* ''lakṣ'' – znaczyć,  wskazywać
* znak, symbol
* godło
|-
| rowspan="2" |'''drzewce'''
|'''''yaṣṭi'''''
|30*
|
* drzewce
|-
|'''''daṇḍaka'''''
|6
|
* drzewce
* drąg (do proporca lub parasola)
|}

* <small>*Liczba z gwiazdką oznacza, że kategoria jest homonimem – ma również inne znaczenia, a więc liczba wzmianek nie jest ścisła.</small>

== Przypisy ==

[[Category: Wyposażenie militarne]]