Tekst źródłowy strony Zwierzęta we wczesnej sztuce

Artefakty z kultury harappańskiej obfitują w różnorodność przedstawień zwierząt. Pojawiają się one na pieczęciach, jako figurki terakotowe oraz drobne rzeźby kamienne, z kości i fajansu. Dbałość o szczegóły i realizm ich wykonania znacznie góruje nad większością przedstawień postaci ludzkich.

=== '''Rogacizna''' ===
Krowa jest częstym motywem pojawiającym się w malarstwie naskalnym na terenie Indii:
{| class="wikitable"
|
* ciężarna  krowa, malowidło naskalne z Raisen (Madhya Pradesh, 8000-2500 p.n.e.)
* tzw.  malarstwo rentgenowe – wizja przez szkielet zwierzęcia. 
* Może być traktowane  jako metafora multiplikacji stworzenia dzięki płodności.
|[[Plik:Ciężarna krowa, malowidło naskalne z Raisen (Madhya Pradesh, 8000-25000 p.n.e.).jpg|centruj|mały|200x200px|źródło:  Huntington i Huntington 1985:4, fig.  1.1<ref>Huntington, Susan L., i John C. Huntington. 1985. ''The Art Of Ancient India: Buddhist, Hindu, Jain''. 1st Edition. New York: Weatherhill.</ref>]]


|-
|
* byk  zebu (''Bos indicus''), malowidło  naskalne, Kharvai (Madhya Pradesh, 2500-300 p.n.e.)
* artysta podkreślił  charakterystyczną cechę zebu – wielki wielbłądzi garb
* bydło specyficzne dla  Indii, ale znane również w starożytnej Mezopotamii
* wywodzi się od gatunku  garbatego tura (''Bos primigenius  namadicus'').
|[[Plik:Byk Zebu, malowidło naskalne, Kharvai (Madhya Pradesh, 2500-300 p.n.e.).jpg|centruj|mały|200x200px|źródło:  Huntington i Huntington 1985:4, fig  1.2<ref>Huntington, Susan L., i John C. Huntington. 1985. ''The Art Of Ancient India: Buddhist, Hindu, Jain''. 1st Edition. New York: Weatherhill.</ref>]]
|-
|
* bydło  z jaskini Bhimbetka (Madhya Pradesh, 8000-1000 p.n.e.)
* pierwsze zdjęcie  przedstawia prawdopodobnie indyjskiego tura
* na drugim widać byka atakującego  człowieka.
|[[Plik:Bhimbetka.jpg|centruj|mały|200x200px|źródło: wikimedia<ref>https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bhimbetka.JPG</ref>]][[Plik:A man being hunted by a beast, Bhimbetka Cave paintings.jpg|centruj|mały|200x200px|źródło: wikimedia<ref>https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Rock_Shelter_15,_Bhimbetka_02.jpg</ref>]]


|}


Zainteresowanie bydłem rogatym kontynuowano w Cywilizacji Doliny Indusu. Najpopularniejszym motywem sztuki harappańskiej są właśnie przedstawienia rogacizny. Artyści uchwycili charakterystyczne cechy jej różnych gatunków. W sztuce harappańskiej występują:

{| class="wikitable"
|'''Byk bezgarbny'''  (jednorożec), (5,08x5,08 cm), Mohenjo-daro, Muzeum w Karachi

(źródło:  <nowiki>https://www.harappa.com/indus/25.html</nowiki>)
|
|-
|'''Zebu''' (byk  garbaty), Harappa,

(źródło:  <nowiki>https://www.harappa.com/answers/case-has-been-made-late-harappans-being-vedic-aryans-what-your-view</nowiki>)
|
|-
|'''Gaur indyjski'''  (bizon), Mohenjo-daro, (2,04x2.04 cm), Muzeum w Mohenjo-daro

(źródło:  <nowiki>https://www.harappa.com/indus/28.html</nowiki>)
|
|-
|'''Bawół wodny''',  Mohenjo-daro

(źródło:  <nowiki>https://www.harappa.com/content/statistical-approach-pattern-search-indus-writing</nowiki>)
|
|}


Ikoną kultury harappańskiej stał się jednorożec przedstawiany zazwyczaj przy ołtarzu-paśniku znajdującym się na charakterystycznym jednonogim stojaku (przy innych zwierzętach przedstawiane są paśniki stojące na ziemi). Takie przedstawienie może świadczyć o sakralnym znaczeniu jednorożca. Połączone głowy dwóch jednorożców wraz z liśćmi aśwatthy znajdują się na pieczęci przypominającej ikonografię herbową. Głowa jednorożca pojawia się u trójgłowego stworzenia – hybrydy jednorożca, gaura i kozła.


Jest wielce prawdopodobne, że w kulturze harappańskiej, podobnie jak w minojskiej, organizowano coś w rodzaju korridy polegającej na akrobacjach wykonywanych nad bykiem. Dwie pieczęcie przedstawiają zwierzę, prawdopodobnie bawoła wodnego, nad którym skaczą ludzkie postacie. Może to być kilku ludzi lub jeden przedstawiony w konwencji malarstwa symultanicznego.

{| class="wikitable"
|
|
|
|-
|Sceny  akrobacji nad bawołem wodnym (2600 -1900 p.n.e.),  museum narodowe w New Delhi (Joshi  i in. 1987:seal M-312-A) źródło: <nowiki>https://www.harappa.com/blog/buffalo-seal-figures</nowiki>
|Sceny  akrobacji nad bawołem wodnym, odcisk pieczęci z  Banawali (2300 – 1700 p.n.e.)

(źródło:  Bibhu Dev Misra 2017)

<nowiki>https://www.esamskriti.com/essays/docfile/1_1489.pdf</nowiki>
|Tauromachia,  rekonstrukcja fresku z pałacu w Knossos (Kreta), XVI p.n.e., 0,7 m. wysokości.

<nowiki>https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bull_leaping_minoan_fresco_archmus_Heraklion_(cropped).jpg</nowiki>
|}


Rogacizna mogła być składana w ofierze. Na jednej z pieczęci przedstawiony jest człowiek-kapłan klęczący przed bóstwem wyłaniającym się z aśwatthy. Za nim stoi byk, najczęściej interpretowany jako zwierze ofiarne. Na innej tabliczce widoczny jest mężczyzna stawiający stopę na głowie byka i przeszywający go dzidą. Scena ta przypomina bardziej walkę na arenie niż rytualne szlachtowanie zwierzęcia.

{| class="wikitable"
|Byk  ofiarny (fragment pieczęci), Mohenjo-daro, rozmiar 4,6x3,95x0,8 cm, muzeum w  Islamabadzie.

<nowiki>https://www.harappa.com/indus/34.html</nowiki>
|
|-
|Walka  z bykiem (fragment), tabliczka gliniana, Harappa, rozmiar: 3,91x1,62 cm,  muzeum w Harappie.

<nowiki>https://www.harappa.com/blog/story-tablet-harappa</nowiki>
|
|}


Poza akrobacjami nad bykiem inną cechą łączącą cywilizację harappańską i minojską są wszechobecne rogi. Na Krecie są one motywem architektonicznym, a w Dolinie Indusu pojawiają się jako nakrycie głowy dostojników, kapłanów i bóstw. Rogate nakrycia głowy były cechą charakterystyczną również bóstw i dostojników w kulturze mezopotamskiej. Jednak tam rogi są multiplikowane, a w późniejszym okresie przylegają ściśle do głowy bóstwa. Natomiast w kulturze harappańskie znajdują się one nad głową osoby, tworząc charakterystyczny półksiężyc. Posiada je kapłan składający byka w ofierze, ale i wyłaniające się z aśwatthy bóstwo. Nosi je kobieta o byczych nogach walcząca z tygrysem oraz siedzący w pozycji jogicznej „Pan Zwierząt”. Rogi przydawane są nawet tygrysowi i kobiecie-centaurze o ciele tygrysa.


Terakotowe figurki bydła są niezwykle liczne, a wiele z nich jest wykonanych z wielką dbałością o anatomiczne detale. Zachwycają one realizmem i świadczą o dobrze utartej konwencji powtarzanego przez rzemieślników wzoru.

{| class="wikitable"
|
|
|
|-
|Byk, Mohenjo-daro,  (2100-1750 p.n.e.), terakota, długość 7 cm

<nowiki>https://www.harappa.com/blog/humped-bull-figurine</nowiki>
|Byk, Mohenjo-daro, (2500  p.n.e.), terakota, rozmiar 16x6x8 cm, narodowe muzeum w New Delhi

<nowiki>http://www.nationalmuseumindia.gov.in/en/collections/index/6</nowiki>
|Byki walczące pod  drzewem, Harappa, dwustronna terakotowa tabliczka

<nowiki>https://www.harappa.com/indus3/205.html</nowiki>
|-
|
|
|
|-
|Figurki  byków, muzeum w Mohenjo-daro

(zdjęcie: A.Babkiewicz 2018).
|Bawół  wodny, muzeum w Mohenjo-daro

(zdjęcie:  A.Babkiewicz 2018).
|Postać  o głowie bawoła, Muzeum Karachi

(zdjęcie:  A.Babkiewicz 2018).
|}

=== '''Tygrys''' ===
Poza bydłem częstym motywem w sztuce harappańskiej jest tygrys. Pojawia się on w scenach przypominających wizerunki Gilgamesza z Mezopotamii, gdzie bohater trzyma w rękach dwa wielkie koty. Tygrys zdaje się być deifikowany, gdy pojawia się z rogami w scenach takich jak ta z kobietą-bykiem. Ciało tygrysa posiada też rogata bogini z długim warkoczem, przypominająca centaura. Wśród artefaktów spotyka się również głowy-maski tygrysa wykonane z terakoty.

{| class="wikitable"
|
|
|
|-
|Walczący  z tygrysami, pieczęć, Mohenjo-daro, 2500 p.n.e.

<nowiki>https://www.harappa.com/blog/deity-fighting-two-tigers-seal</nowiki>
|Człowiek  trzymający dwa tygrysy, terakota, rozmiar 3,91x1,5 cm, Muzeum w Harappie

<nowiki>https://www.harappa.com/blog/deity-strangling-tigers-tablet</nowiki>
|Walczący  z tygrysami, pieczęć, Mohenjo-daro, muzeum w Karachi.

<nowiki>https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Indus_valley_civilization_%22Gilgamesh%22_seal_(2500-1500_BC).jpg</nowiki>
|-
|
|
|
|-
|Hybryda  kobiety i byka (nogi, ogon, rogi) walcząca z tygrysem o roślinnych rogach;

Pieczęć z Mohenjo Daro, 2100-1750 p.n.e.,  2-4 cm, Muzeum Narodowe w Delhi (źródło: Huntington i Huntington 1985:22–23)
|Kobieta-centaur  o ciele tygrysa,

(źródło:  Joshi i in. 1987:K-50)
|Terakotowa  głowa-maska tygrysa, muzeum w Karachi (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018).
|}


Powtarzającym się motywem jest tygrys stojący pod drzewem, na którym siedzi człowiek. Niektóre ze scen sugerują, że nie jest to ukrywanie się przed tym zwierzęciem, ale raczej próba skomunikowania się z nim. Na jednej z pieczęci ludzka postać wręcz klęczy przed tygrysem, a ich relacja wygląda na przyjazną.


Postać na drzewie z tygrysem:
{| class="wikitable"
|
|
|-
|Mohenjo  Daro pieczęć (Mackay 1937-38, Pl. XCVI.522)

<nowiki>https://www.harappa.com/content/indus-folklore-unknown-story-some-harappan-objects</nowiki>
|Harappa  terakota tablet (H2001-5075/2922-01) 3x1,5 cm

<nowiki>https://www.harappa.com/content/indus-folklore-unknown-story-some-harappan-objects</nowiki>
|-
|
|
|-
|Chanhu-daro (Mackay 1943: Pl. LI.18)

<nowiki>https://www.harappa.com/content/indus-folklore-unknown-story-some-harappan-objects</nowiki>
|Harappa, Mohenjo-daro (Joshi i in.  1987:M-478 B)

<nowiki>http://www.suppressedhistories.net/Gallery/indus/tigers.html</nowiki>
|}

=== '''Inne zwierzęta na pieczęciach i w rzeźbie''' ===
Na pieczęciach harappańskich pojawiają się: '''nosorożec''', '''słoń''' oraz '''kozioł'''. Wypracowana ikonografia tych zwierząt świadczy o częstym ich portretowaniu i codziennym z nimi obcowaniu.

{| class="wikitable"
|
|
|
|-
|Nosorożec,  Monenjo-daro  (<nowiki>https://www.harappa.com/blog/rhinoceros-indus-times</nowiki>)
|Słoń

(<nowiki>https://www.harappa.com/content/origin-context-and-function-indus-script-recent-insights-harappa</nowiki>)
|Kozły,  Kalibangan (Joshi i in. 1987:k-34 A; K-37 A).
|}


Na tabliczkach pojawiają się zwierzęta związane z wodą takie jak gawial, czasem mający w paszczy rybę. Ryba obecna jest wśród znaków pisma harappańskiego. Na jednej z tabliczek widoczny jest statek z dwoma ptakami. Prawdopodobnie służyły one do wskazywania kierunku lądu, co świadczy o żegludze dalekomorskiej, podczas której ląd znikał za horyzontem.

{| class="wikitable"
|
|
|-
|Gawial

<nowiki>https://www.harappa.com/blog/crocodiles-magar-much-and-gharial</nowiki>
|Ptaki  wskazujące kierunek lądu, Mohenjo-daro, muzeum w New Delhi

<nowiki>https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Disha_Kaka_Boat_with_Direction_Finding_Birds,_model_of_Mohenjo-Daro_seal,_3000_BCE.jpg</nowiki>
|}


Gawial lub jaszczur jest centralnym motywem pieczęci przedstawiającej grupę zwierząt. Widzimy na niej dwa walczące byki, nosorożca, pękatego człowieka-niedźwiedzia oraz dwa trudne do identyfikacji zwierzęta. Inna pieczęć przedstawia rogatego „Pana Zwierząt”, a wokół niego nosorożca, bawoła, słonia, tygrysa, a pod tronem dwa kozły.

{| class="wikitable"
|
|
|-
|Zwierzęta z gawialem w  centrum, pieczęć z Mohenjo-daro

<nowiki>https://www.harappa.com/content/master-animals-and-animal-masters-iconography-indus-tradition</nowiki>
|Pan Zwierząt

<nowiki>https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Shiva_Pashupati.jpg</nowiki>
|}


Popularnym motywem w terakocie harappańskiej były zwierzęta udomowione: psy, świnie, barany, koty. Niektóre z nich wykonane są z wielkim kunsztem i dbałością o szczegóły. Pewne figury o długich szyjach mogą być wyobrażeniami dromaderów, a inne osłów.

{| class="wikitable"
|
|
|
|-
|Pies, muzeum w  Mohenjo-daro.
|Pies, muzeum w  Mohenjo-daro.
|Kot, muzeum w  Mohenjo-daro.
|-
|
|
|
|-
|Kot, muzeum w  Mohenjo-daro.
|Pysk świni, muzeum w  Mohenjo-daro.
|Świnie, muzeum w  Mohenjo-daro.
|-
|
|
|
|-
|Osioł?, muzeum w  Mohenjo-daro.
|Dromadery, muzeum w  Mohenjo-daro.
|Baran, muzeum w Karachi.
|}
(zdjęcia: A.Babkiewicz 2018).


Często przedstawiane były małpy i wiewiórki. W muzeum w Karachi znajduje się cała kolekcja tych ostatnich, wykonanych w kamieniu. Jako motyw pojawiają się również węże. Jedna z tabliczek przypomina do złudzenia późniejszą ikonografię buddyjską – nagów czczących Buddę.

{| class="wikitable"
|
|
|
|-
|Wiewiórki, kamień,  muzeum w Karach (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018).
|Małpa, terakota,  Harappa, rozmiar 6x4x4 cm, 2500 p.n.e., Muzeum Narodowe w New Delhi

<nowiki>http://www.nationalmuseumindia.gov.in/en/collections/index/6</nowiki>
|Węże i czciciele,  Mohenjo-daro, pieczęć, 2100-1750 p.n.e., długość 2 cm, lokalizacja nieznana.

(źródło: Huntington i Huntington 1985:22,  fig.2.13)
|}


Artyści nie stronili od zwierzęcych hybryd. Ciekawym motywem jest postać człowieka-niedźwiedzia często przedstawianego z wydatnym brzuchem oraz małpo-człowieka wyobrażanego w pozycji kucznej. Pierwsza pojawia się zarówno w postaci terakotowych figurek, jak i na pieczęciach.

{| class="wikitable"
|
|
|
|-
|Niedźwiedzio-człowiek,  muzeum w Karachi.
|Niedźwiedzio-człowiek,  muzeum w Karachi.
|Małpo-człowiek, muzeum w  Karachi.
|}
(zdjęcia: A.Babkiewicz 2018).


Funkcja terakotowych figur nie jest jasna. Niektóre z nich mają ruchome głowy, inne otwory do umieszczenia osi z kółkami. Często zdają się tworzyć całe kompozycje. Najbardziej przypominają dziecięce zabawki, ale mogły to być również dary wotywne lub przedmioty kultowe.

{| class="wikitable"
|
|
|
|-
|Świnia  z ruchomą głową i byk, muzeum w Karachi,
|Ptaki,  muzeum w Mohenjo-daro.
|Ptaki  rozmieszczone w glinianym koszu, muzeum w Harappie.
|}
(zdjęcia: A.Babkiewicz 2018).


'''Cmentarzysko H''', Harappa (1900-1300 p.n.e.)

Wśród zbiorów kultury cmentarnej H na glinianych naczyniach odkrytych w Harappie pojawiają się nowe motywy zwierzęce. Najczęściej malowane są pawie. Zdarza się, że mają małego człowieczka w swym wnętrzu, co interpretowane jest jako motyw duszy wędrującej w zaświaty. Pojawia się też motyw antylopy oraz człowieka z bydłem i psem. Jako, że obrazy te są umieszczane na urnach mniema się, że mogą być to wyobrażenia boga śmierci, w wielu kulturach wyobrażanego z towarzyszącym mu psem (Allchin i Allchin 1973:459).


{| class="wikitable"
|
|
|
|-
|Pawie  na naczyniu z cmentarzyska H, muzeum w Harappie (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018).
|Antylopa na naczyniu z  cmentarzyska H, muzeum w Harappie (zdjęcie: A.Babkiewicz 2018).
|Człowiek z bydłem i psem  z cmentarzyska H, muzeum w New Delhi (źródło:  <nowiki>https://www.harappa.com/blog/national-museum-delhi</nowiki>)
|}

=== '''Rzeźba od Maurjów do Kuszanów''' ===
Życie Buddy przedstawiane było na tle przyrody, w tym również w otoczeniu zwierząt. Na scenach pierwszego kazania w Sarnath (Park Antylopi) portretowane były antylopy. Sceny walki o relikwie oraz procesyjne ukazują bojowe słonie i konie. Portretując atak Mary, artyści przedstawiają demonicznych wojowników ze zwierzęcymi głowami. Niektóre dżataki, jak ''Mahakapi'', wymagały równie ukazania zwierząt. Sceny leśne i wiejskie obfitują w przedstawienia zarówno zwierząt dzikich, jak i udomowionych.

{| class="wikitable"
|
|
|
|-
|Aśoka  z królowymi odwiedza Sarnath; Sanchi, południowa brama  (<nowiki>https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Ashoka_with_his_two_Queens_visiting_the_Deer_Park_Sanchi_Stupa_1_Southern_Gateway.jpg</nowiki>)
|Wojna  o relikwie, Sanchi, południowa brama (źródło:  <nowiki>https://commons.wikimedia.org/wiki/File:War_of_the_Relics_of_the_Buddha_Sanchi_Stupa_1Southern_Gateway.jpg</nowiki>)
|Kuszenie  Buddy i atak Mary, Sanchi, zachodnia brama  (<nowiki>https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Temptation_and_enlightenment_of_the_Buddha.jpg</nowiki>)
|-
|
|
|
|-
|''Śjamadźataka'',  Sanchi, zachodnia brama (<nowiki>https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Syama_Jataka_Sanchi_Stupa_1Western_Gateway.jpg</nowiki>)
|''Mahakapidźataka'',  Bharhut (<nowiki>https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bharhut_Mahakapi_Jataka.jpg</nowiki>)
|''Kurungamigadźataka''  mówiąca o trzech przyjaciołach: antylopie, żółwiu i dzięciole, Bharhut  (<nowiki>https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bharhut_Kurunga_Miga_Jataka.jpg</nowiki>)
|}


Zwierzęta (paw, lew, słoń, byk, wąż) pojawiają się jako motywy zdobnicze. Widzimy je na cokołach i zwieńczeniach kolumn Aśoki oraz innych kolumnach wznoszonych ku czci bóstw (np. kolumny z Besnagar), a także stanowiących filary architektoniczne. Ikonografia zwierząt na kolumnach została zaczerpnięta z kolumn perskich z czasów Achemenidów, jednak estetyka ich jest różna, kształty mniej ostre. Zwierzęta pojawiają się też na monetach bitych przez władców.

{| class="wikitable"
|
|
|
|-
|Lwi  kapitel z Sarnath  (<nowiki>https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Sarnath_capital.jpg</nowiki>)
|Słoniowy  kapitel z Sankissy  (<nowiki>https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Elephant_capital_Sankasya.jpg</nowiki>)
|Zebu  kapitel z Rampurva, muzeum w New Delhi  (<nowiki>https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Rampurva_bull_in_Presidential_Palace_high_closeup.jpg</nowiki>)
|-
|
|
|
|-
|Kapitel  kolumny z Bharhut  (<nowiki>https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Bharhut_pillar_capital.jpg</nowiki>)
|Motyw  pawia na balustradzie, Sanchi, II p.n.e.

(<nowiki>https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Balustrade_peacock_Sanchi_Stupa_No1.jpg</nowiki>)
|Moneta  z zebu, Azes II 35-12 p.n.e., władca indo-scytyjski  (<nowiki>https://commons.wikimedia.org/wiki/File:Coin_of_Azes_II_LACMA_M.84.110.8_(2_of_2).jpg)</nowiki>
|}